Άνθρωποι που εμποδίζονται να εκφράσουν τη γνώμη τους· άλλοι άνθρωποι που την εκφράζουν με βάναυσο τρόπο· μια τρίτη κατηγορία ανθρώπων που δεν έχουν γνώμη· τέλος, άνθρωποι που δρουν παράνομα και χωρίς ήθος, ανώνυμα. Ποτέ μην απαντάς σε ανώνυμα γράμματα: μια συμβουλή που μπορεί να αποβεί χρήσιμη στη σημερινή Ελλάδα όπου εξυμνείται η αθλιότητα, όπου η λεγόμενη «καλή ζωή» –the good life!– θεωρείται, εξ ορισμού, βαρετή, αδιάφορη και ηθικά απαράδεκτη. Γι’ αυτό έγινε κατάληψη της Λυρικής Σκηνής, γι’ αυτό διεκόπη η διάλεξη του Ρέντσο Πιάνο στο Μέγαρο Μουσικής και οι ομιλίες Ελλήνων επιστημόνων και καλλιτεχνών στο Πάντειο: για να προστεθεί λίγο αλατοπίπερο στην άνοστη ζωή της μπουρζουαζίας. Μερικές πλευρές της πραγματικότητας φαίνονται πιο «πραγματικές» από άλλες.
Τις Κυριακές τριγυρίζω μ’ ένα σαραβαλάκι, φωτογραφίζοντας την Αθήνα και τα θλιβερά της περίχωρα: το Μενίδι, το Ζεφύρι, το συνοικισμό Θρακομακεδόνων. Στο κέντρο, εγκαταλελειμμένα και ρημαγμένα νεοκλασικά, στα προάστια ροζ μεζονέτες με λευκά καγκελάκια, πανομοιότυπες, τόσο κακόγουστες που μου έρχεται να βάλω τα κλάματα∙ πεταμένα σκουπίδια, ξηλωμένα πεζοδρόμια, φθαρμένα οδοστρώματα. Ακούγονται πολλές κατηγορίες για τα παρισινά προάστια, αλλά, αν και είναι πράγματι καταθλιπτικά, δεν αποτελούν ούτε συσσώρευση κτιριακών υπολοίπων, ούτε αυθαίρετες χωματερές. Αποτελούν αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά «λάθη»: δεν είναι το ίδιο. Ορισμένες όψεις της Αθήνας θυμίζουν τη Γάζα πριν από την τελευταία επίθεση∙ τη Χεβρόνα∙ πόλεις πολιορκημένες, βομβαρδισμένες, χτισμένες όπως-όπως σε έρημες εκτάσεις. Τι μας συμβαίνει λοιπόν; Γιατί στα αόριστα και μονότονα συνθήματα του «κινήματος» δεν συμπεριλαμβάνεται το αυτονόητο; Ανάπλαση των πόλεων, εφαρμογή των πολεοδομικών κανόνων, αναπαλαιώσεις, πράσινο, έλεγχος της κυκλοφορίας των ΙΧ αυτοκινήτων; Ποιο είναι το όφελος μιας διαδήλωσης αν δεν διεκδικεί την ομορφιά και την καλοσύνη; Αν δεν απαιτεί το δικαίωμα στο χώρο και την πόλη; Και ποια είναι η αρετή της όταν καταστρέφει όπως ακριβώς καταστρέφουν οι εξουσίες;
Έμαθα νωρίς στη ζωή ότι οι άνθρωποι δεν επιζητούν ούτε την ομορφιά, ούτε τη γαλήνη: ενώ έχουν την ευκαιρία να βελτιώσουν τη ζωή τους, τη χειροτερεύουν. Έμαθα ότι, όσο άσχημα κι αν είναι τα πράγματα, μπορούν να γίνουν χειρότερα. Άρα, συμμερίζομαι την κοινωνική δυσαρέσκεια· κάθε ταπείνωση εκδικείται. Δεν συμμερίζομαι όμως την ιδέα του να γίνουν όλα χειρότερα: η τυφλή ανυπακοή είναι «χειρότερη» από την τυφλή υπακοή, ή, έστω, εξίσου επιζήμια. Τι επιδιώκει λοιπόν το σπουδαστικό κίνημα, ή εκείνη η μερίδα του που εμφορείται από «ταξικό» μίσος, δηλαδή, στη δεδομένη περίπτωση, από μια μορφή ψυχολογικής και κοινωνικής ασυναρτησίας; Εννοώ ότι, αν και το «μίσος» υπό τη μαρξιστική έννοια έχει συμβολική σημασία, φαίνεται να χαρακτηρίζει λιγότερο τη συμπεριφορά των ανθρώπων που αδικούνται άγρια και που υφίστανται τις θλιβερές συνέπειες της ταξικής κοινωνίας (πρόσφατο παράδειγμα, η Κωνσταντίνα Κούνεβα) και περισσότερο κοινωνικές ομάδες οι οποίες θα μπορούσαν, αν ήθελαν, να βελτιώσουν τη ζωή τους. Οι διαμαρτυρίες ελάχιστα αφορούν το περιεχόμενο των σπουδών, την ποιότητα της παιδείας, την κατάρτιση των καθηγητών (είναι άραγε επαρκής;), το επίπεδο των μαθημάτων και των συγγραμμάτων· όπως συνέβαινε ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, από το ελληνικό πανεπιστήμιο μπορείς να πάρεις πτυχίο όπως μπορείς να πάρεις άδεια οδηγήσεως: χωρίς να ξέρεις ούτε τα σήματα. Μπορείς να αποφοιτήσεις είτε ως εντελώς άσχετος, είτε ως περισπούδαστο κοκόρι, έτοιμο να ξοδέψει χρήματα που δεν έχει κερδίσει για πράγματα που δεν χρειάζεται ώστε να εντυπωσιάσει ανθρώπους που αντιπαθεί. So it goes.
Από την άλλη πλευρά, τα 700 ευρώ, ως κατώτατος μισθός, είναι υπερβολικά λίγα για τους ανθρώπους που θέλουν να ανεξαρτητοποιηθούν από την οικογένεια. Τα 700 ευρώ πρέπει να γίνουν τουλάχιστον 1.000· ωστόσο, η ανεξαρτητοποίηση από την οικογένεια, η ζωή στον κόσμο ως ελεύθερο ηλεκτρόνιο, είναι κάτι πολύ βαθύτερο από την οικονομική αυτονομία. Είμαστε μια παραδοσιακή κοινωνία που στηρίζεται στο θεσμό της οικογένειας, επαναλαμβάνοντας τον εαυτό της· τις αγροτικές συνήθειες, τα έθιμα, τις ίδιες μεθόδους διεκδίκησης, τα ίδια συνθήματα, την παραδοσιακή συμπεριφορά «των μαζών»: ο πλούτος αλλάζει χέρια, δεν δημιουργείται αστική τάξη∙ η αποβιομηχάνιση πρόλαβε την εκβιομηχάνιση. Στην Αθήνα προβλέπεται τώρα η ίδρυση «Κέντρου Αστέγων»: είμαι σίγουρη ότι η δαπάνη γι’ αυτό το εγχείρημα ξεπερνά τη δαπάνη μιας ενδεχόμενης «διαχείρισης» των αστέγων, δηλαδή ψυχιατρική βοήθεια, στέγαση και εξεύρεση εργασίας. Το «Κέντρο Αστέγων», αν τελικά υλοποιηθεί, θα είναι το αποτέλεσμα της πολιτικής βλακείας.
18°
