Ψυχανάλυση και ομοφυλόφιλοι

«Από την επιστολή σας συμπεραίνω ότι ο γιος σας είναι ομοφυλόφιλος. Εντυπωσιάζομαι που πουθενά δεν αναφέρετε τη συγκεκριμένη λέξη. Μπορώ να σας ρωτήσω για ποιο λόγο το αποφεύγετε; Η ομοφυλοφιλία σίγουρα δεν αποτελεί πλεονέκτημα, αλλά δεν χρειάζεται να ντρέπεται κανείς γι' αυτήν. Δεν αποτελεί πάθος, δεν αποτελεί αισχρότητα, δεν μπορούμε να τη θεωρήσουμε ασθένεια· πιστεύουμε ότι πρόκειται για μια παραλλαγή της σεξουαλικής λειτουργίας που προκαλείται από την καθήλωση της σεξουαλικής ανάπτυξης. Πολλές από τις πλέον επιφανείς προσωπικότητες της αρχαίας και της σύγχρονης εποχής όπως ο Πλάτωνας, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος υπήρξαν ομοφυλόφιλοι. Το να διώκουμε τους ομοφυλόφιλους ως εγκληματίες αποτελεί μεγάλη αδικία και σκληρότητα.

Ζητώντας μου να σας βοηθήσω, φαντάζομαι εννοείτε αν μπορώ να εξαφανίσω την ομοφυλοφιλία του γιου σας και να τον μετατρέψω σε ένα φυσιολογικό ετεροφυλόφιλο. Η απάντηση είναι ότι σε γενικές γραμμές δεν μπορούμε να υποσχεθούμε κάτι τέτοιο. Σε κάποιες περιπτώσεις καταφέρνουμε να κάνουμε να φυτρώσει ο καχεκτικός σπόρος των ετεροφυλοφιλικών τάσεων που υπάρχουν σε κάθε ομοφυλόφιλο, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό είναι αδύνατο. Έχει να κάνει με την ποιότητα και την ηλικία του ατόμου. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει το αποτέλεσμα.

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε για το γιο σας είναι κάτι διαφορετικό. Αν είναι δυστυχής, νευρωτικός, συνεσταλμένος στην κοινωνική του ζωή, η ψυχανάλυση μπορεί να του φέρει αρμονία, ψυχική ηρεμία και να τον βοηθήσει να λειτουργεί αποτελεσματικά στην καθημερινή του ζωή, είτε παραμείνει ομοφυλόφιλος, είτε αλλάξει. Αν αποφασίσετε ότι θέλετε να τον αναλάβω (αν και δεν πιστεύω ότι θα το κάνετε!) θα πρέπει να έρθει ο ίδιος στη Βιέννη, καθώς εγώ δεν έχω καμία διάθεση να μετακινηθώ. Σε κάθε περίπτωση, περιμένω την απάντησή σας».

Επιστολή που έστειλε ο Σίγκμουντ Φρόιντ σε μια μητέρα που φαίνεται να ανησυχούσε για την ομοφυλοφιλία του γιου της το 1935. Για τον ιδρυτή της ψυχανάλυσης η ομοφυλοφιλία σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να διώκεται και εκφράζει σοβαρές αμφιβολίες για το κατά πόσο μπορεί να πετύχει οποιαδήποτε προσπάθεια να «αλλάξει» ένας ομοφυλόφιλος. Αν και μπροστά από την εποχή του, πάντως, ο μεγάλος διανοητής δεν ξεφεύγει εντελώς από το κλίμα των καιρών του.

Μέσα από τη διατύπωση της θεωρίας περί «σταδίων» της ψυχοσεξουαλικής ωρίμανσης του ατόμου (στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό στάδιο κτλ) και της ερμηνείας του για την ομοφυλοφιλία ως «καθήλωση» στο πρωκτικό στάδιο για διάφορους λόγους (φόβος του ευνουχισμού που κάνει το αγόρι να αναζητά συντρόφους με πέος, υπερβολική έλξη προς τη μητέρα που προκαλεί «ναρκισσιστικό σύνδρομο», αντιστροφή του Οιδιποδείου και έλξη προς τον πατέρα, αντίδραση λόγω ζήλιας απέναντι στον πατέρα και τα αδέλφια κτλ) είναι φανερό ότι αντιμετώπιζε τους ομοφυλόφιλους ως ψυχοσεξουαλικά «ανώριμους» (χωρίς να φταίνε οι ίδιοι για αυτό) σε σχέση με την «πρωταρχική» λειτουργία της σεξουαλικότητας που υποτίθεται ότι είναι η αναπαραγωγή.

Είναι σαφές ότι ο χώρος εδώ δεν επαρκεί για να αναλύσουμε επί μακρόν την κριτική που ασκήθηκε στο έργο του Φρόιντ από μεταγενέστερους (όπως το γεγονός ότι πολλές από τις θεωρίες του είναι διατυπωμένες με τρόπο που αποκλείει a priori οποιαδήποτε εμπειρική διάψευση ή ότι στηρίζει όλη του την ανάλυση σε ένα μοντέλο πυρηνικής οικογένειας της βικτοριανής περιόδου το οποίο θεωρεί διαχρονικό και απαράλλακτο σε όλες τις κοινωνίες και τους πολιτισμούς). Σχετικά με την ομοφυλοφιλία, πάντως, ο ίδιος δεν απέκλειε να υπάρχει και βιολογική προδιάθεση και σίγουρα διαφωνούσε με την αντιμετώπισή της ως παθολογία. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι δεν είχε κανένα πρόβλημα με το γεγονός ότι η κόρη του συζούσε με μια χωρισμένη γυναίκα και μεγάλωναν μαζί τα τέσσερα παιδιά της.

Το πρόβλημα είναι ότι η θεωρία περί «καθήλωσης στο πρωκτικό στάδιο» οδήγησε αρκετούς επιγόνους του Φρόιντ, όπως οι Bergler, Nicolosi, Bieber και άλλοι, να αναπτύξουν διάφορες ψυχαναλυτικές μεθόδους «θεραπείας» και αναστροφής των ομοφυλοφιλικών τάσεων, ειδικά στην Αμερική της δεκαετίας του ’50 και του ’60 όπου τέτοιες «θεραπείες» είχαν μεγάλη ζήτηση. Ακόμα και μετά την αφαίρεση της ομοφυλοφιλίας από τη λίστα των ψυχικών ασθενειών το 1973, ένα μειοψηφικό ρεύμα ψυχιάτρων με προεξάρχοντα τον ελληνοαμερικάνο Charles Socarides προχώρησε στην ίδρυση της «Εθνικής Ομοσπονδίας για τη Θεραπεία της Ομοφυλοφιλίας». Αλλά και εντός του κυρίαρχου ρεύματος της ψυχανάλυσης, η αντιμετώπιση των ομοφυλόφιλων υπήρξε για μεγάλο διάστημα προβληματική: Μέχρι το 1991 οι ανοιχτά ομοφυλόφιλοι φοιτητές αποκλείονταν χωρίς άλλη αιτιολογία από τα σχετικά ακαδημαϊκά προγράμματα· μέχρι πριν μερικά χρόνια η παραδοχή της ομοφυλοφιλίας εκ μέρους ενός αναλυτή μπορούσε να έχει σοβαρές επαγγελματικές συνέπειες ακόμα και στις ΗΠΑ.

Η επαμφοτερίζουσα στάση της ψυχανάλυσης απέναντι στο ζήτημα της ομοφυλοφιλίας ήρθε και πάλι στο προσκήνιο τους τελευταίους μήνες με αφορμή τη συζήτηση σχετικά με το νομοσχέδιο για τον γάμο ομοφύλων στη Γαλλία. Όπως και στην Αμερική, στη Γαλλία η ψυχανάλυση αποτελεί μια βιομηχανία με τζίρο εκατομμυρίων· ακόμα περισσότερο από την Αμερική, η θεωρία της ψυχανάλυσης έχει επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη γαλλική φιλοσοφία και διανόηση μέσα από το έργο στοχαστών όπως ο Λακάν. Την ίδια στιγμή η κοσμική προδιάθεση της γαλλικής κοινωνίας έχει σαν αποτέλεσμα ακόμα και οι ίδιες οι θρησκείες να χρησιμοποιούν επιστημονικοφανή επιχειρήματα με όρους δανεισμένους από τη διαλεκτική της ψυχανάλυσης για να εκφράσουν την αντίθεσή τους απέναντι στον γάμο ομοφύλων και την ομογονεϊκότητα. Όταν τα θρησκευτικά επιχειρήματα εναντίον του γάμου ομοφύλων δεν πιάνουν τόπο, επιστρατεύεται η «αυθεντία» της επιστήμης.

Σε αντίθεση με τους κοινωνιολόγους που έχουν αναλάβει και όλες τις σχετικές έρευνες που έχουν γίνει στη Γαλλία σχετικά με την ομογονεϊκότητα και τάχθηκαν καθολικά υπέρ του νομοσχεδίου, οι ακροάσεις των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας στη γαλλική Εθνοσυνέλευση στις 15 Νοεμβρίου 2012 έδειξαν ότι υπάρχουν δύο σαφή στρατόπεδα και καμία ενδιάμεση θέση, με τέσσερις ειδικούς να τάσσονται υπέρ του γάμου και τρεις να τάσσονται κατά. Παρακάτω θα συνοψίσουμε τις θέσεις των δύο στρατοπέδων σχετικά με τα 4 κύρια ζητήματα στα οποία κλήθηκαν να καταθέσουν την επιστημονική τους άποψη.

Πρώτο ζήτημα: Με ποια ιδιότητα μιλάνε

Η θέση των υπέρ

Ξεκαθαρίζουν ότι ως ειδικοί στην παιδοψυχιατρική με εκπαίδευση που έχει ως βάση της την ψυχανάλυση δεν προσήλθαν για να μιλήσουν κανονιστικά (τι «πρέπει» να συμβεί) αλλά περιγραφικά (τι συμβαίνει). Το τι «πρέπει» να συμβεί αποτελεί ηθικό πρόσταγμα· οι ίδιοι ενδιαφέρονται για την ομογονεϊκότητα ως ζώσα πραγματικότητα. Υπενθυμίζουν το κείμενο που υπέγραψαν 1.200 γάλλοι ψυχαναλυτές που συμφωνούν με αυτή την αρχή. Παραδέχονται ότι ξεκινώντας από την ίδια θεωρία του Φρόιντ, του Λακάν κτλ, πολλοί αναλυτές καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα, αλλά ξεκαθαρίζουν ότι δεν προσήλθαν ως «ειδικοί», ούτε διεκδικούν κάποιο είδος «αυθεντίας» το οποίο μπορεί να επιτρέψει στους πολιτικούς να αποφύγουν τις δικές τους ευθύνες.

Η θέση των αντί

Αρνούνται ότι χρησιμοποιούν επιχειρήματα ηθικής ή θρησκευτικής φύσης, αντίθετα καταλογίζουν στις θρησκείες ότι χρησιμοποιούν επιχειρήματα δανεισμένα από την επιστήμη όπως τα «περί παρακμής του πολιτισμού» προκειμένου να οικειοποιηθούν την αυθεντία της. Αντιφάσκουν όμως όταν την ίδια στιγμή επικαλούνται την απαγόρευση της δολοφονίας ως απαράβατο κοινωνικό κανόνα που δεν αποτελεί «ηθικό πρόσταγμα». Ισχυρίζονται ότι αυτοί που απευθύνονται στους πολιτικούς είναι οι ακτιβιστές και όχι οι πραγματικοί ομοφυλόφιλοι που μεγαλώνουν παιδιά. Ταυτόχρονα όμως αρνούνται να χρησιμοποιήσουν συγκεκριμένα παραδείγματα, μιλώντας πάντα για το παιδί και την οικογένεια σε θεωρητικό επίπεδο.

Δεύτερο ζήτημα: Oρισμός της οικογένειας

Η θέση των αντί

Ο ορισμός του γάμου και της οικογένειας δεν αποτελεί ζήτημα της ψυχανάλυσης η οποία ενδιαφέρεται μόνο για την έννοια της γονεϊκότητας. Δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν εδώ ένα επιχείρημα θρησκευτικής φύσης (τη βιβλική εντολή «Τίμα τον πατέρα σου και τη μητέρα σου») υποστηρίζοντας ότι ένα έγγραφο όπως το πιστοποιητικό γέννησης δεν μπορεί να αρνείται τη βιολογική πραγματικότητα. Η διάκριση ανάμεσα στους βιολογικούς και τους κοινωνικούς γονείς (π.χ. σε περιπτώσεις υιοθεσίας) δεν δείχνει να τους απασχολεί. Θεωρούν τραυματική για το παιδί οποιαδήποτε αντικατάσταση του όρου «πατέρας» και «μητέρα» με τη λέξη «γονείς», συμπεριλαμβανομένης και της διάταξης που δίνει και στους δυο γονείς ίσα δικαιώματα σε περίπτωση διαζυγίου, καθώς θεωρούν ότι τα παιδιά σε νεαρή ηλικία χρειάζονται περισσότερο τη μητέρα τους παρά τον πατέρα τους. Θεωρούν ότι το νομοσχέδιο αποσταθεροποιεί την οικογένεια σύμφωνα με τα αγγλοσαξονικά πρότυπα καθώς ανοίγει τη δυνατότητα ένα παιδί να μην έχει έναν πατέρα και μία μητέρα. Πιστεύουν ότι μόνο η «κλασική» οικογένεια αποτελεί τη βάση της διαφοροποίησης και της συμπληρωματικότητας των φύλων, της εναλλαγής των γενεών και της απαγόρευσης της αιμομιξίας...

Η θέση των υπέρ

Οι θρησκείες έχουν μια ουσιοκρατική άποψη σχετικά με την οικογένεια που στηρίζεται στη διαφοροποίηση των φυλών και την πατρική φιγούρα ως υποκατάστατο του Θεού. Οι ψυχαναλυτές δεν μπορούν να συμμερίζονται αυτή τη θεώρηση. Ο ίδιος ο Φρόιντ ποτέ δεν θεώρησε ότι οι ομοφυλόφιλοι πρέπει να είναι στο περιθώριο ως «ψυχασθενείς» – είναι γνωστό ότι η λεσβία κόρη του μεγάλωνε παιδιά με τη σύντροφό της. Οι «αντί» θεωρούν ότι ο ομοφυλόφιλος πρέπει να διατηρήσει τον χαρακτήρα του «κλινικά διεστραμμένου» αποκλείοντάς τον από τη λειτουργία της αναπαραγωγής. Αντίθετα οι σύγχρονοι ομοφυλόφιλοι –σαν αποτέλεσμα και της εκατόμβης του Aids– επιζητούν την ομαλότητα και τη σταθερότητα του θεσμού της οικογένειας. Παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη των δύο φύλων αποτελεί βιολογικό γεγονός, υπάρχουν αμέτρητα μοντέλα οικογένειας που έχουν δοκιμαστεί από διαφορετικούς πολιτισμούς σε διαφορετικές εποχές: Η οικογένεια αποτελεί κοινωνική κατασκευή και όχι βιολογικό γεγονός. Μια κατασκευή που δεν έχει μόνο την κάθετη διάσταση (γονείς-παιδιά) αλλά και την οριζόντια (σόι, παππούδες κτλ) που επίσης συμμετέχει στην ανατροφή των παιδιών. Αυτό που έχει σημασία για το παιδί τα πρώτα χρόνια της ζωής του είναι η σταθερότητα: Όποιος ενδιαφέρεται για αυτήν δεν μπορεί παρά να είναι υπέρ του γάμου και κατά του διαζυγίου σε όλες τις περιπτώσεις. Και ένα παράδειγμα από τη λογοτεχνία: Ο Γιάννης-Αγιάννης, άγαμος και πενηντάρης, δεν είχε καμία βιολογική σχέση με την Τιτίκα. Ήταν όμως ο καλύτερος γονέας που θα μπορούσε να έχει.

Τρίτο ζήτημα: Η κατασκευή της ταυτότητας

Η θέση των αντί

Το παιδί είναι προϊόν της μίξης των δύο φύλων. Μόνο μέσα σε μια οικογένεια με γονείς διαφορετικού φύλου μπορεί να αναπτυχθεί το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ακόμα και σε περιπτώσεις υιοθεσίας, θα πρέπει να είναι «πιστευτό» από το παιδί ότι οι θετοί γονείς του θα μπορούσαν να είναι βιολογικοί γονείς του. Η ύπαρξη γονέων του ίδιου φύλου προκαλεί σύγχυση στο παιδί σχετικά με τις καταβολές του.

Η θέση των υπέρ

Ποτέ δεν απαγορεύτηκαν οι υιοθεσίες παιδιών από γονείς διαφορετικής φυλής επειδή δεν θα μπορούσε να γίνει «πιστευτό» από το παιδί ότι θα μπορούσαν να είναι οι πραγματικοί γονείς του! Σε αντίθεση με πολλά ετερόφυλα ζευγάρια που καταφεύγουν στην υιοθεσία και την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, οι γονείς ίδιου φύλου δεν μπορούν να πουν ψέματα στα παιδιά τους σχετικά με τον τρόπο που ήρθαν στον κόσμο. Σύμφωνα με τον Φρόιντ το παιδί οικοδομεί την έμφυλη ταυτότητά του ταυτιζόμενο με τον γονιό του ίδιου φύλου. Σήμερα η ψυχανάλυση έχει διορθώσει αυτή τη θεωρία και γνωρίζουμε ότι η έμφυλη ταυτότητα ενός παιδιού οικοδομείται μέσα από το βλέμμα των άλλων, όπως συμβαίνει και στις μονογονεϊκές οικογένειες. Η φοβία περί της «κατάργησης» των δύο φύλων επανέρχεται συχνά σε περιόδους κοινωνικών αλλαγών, π.χ. όταν οι γυναίκες βγήκαν για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας. Αυτό που έχει σημασία για ένα παιδί είναι να οικοδομήσει τη δική του οικογενειακή αφήγηση με όλους τους πρωταγωνιστές, παρόντες και απόντες (γι’ αυτό και η ανωνυμία στις περιπτώσεις υιοθεσίας ή υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αποτελεί πρόβλημα). Η οικοδόμηση της «οικογενειακής αφήγησης» δεν αφορά μόνο τα παιδιά των ζευγαριών ίδιου φύλου, αλλά και αυτά που οι γονείς τους χώρισαν, ξαναπαντρεύτηκαν κτλ.

Τέταρτο ζήτημα: Από τι υποφέρουν τα παιδιά

Η θέση των αντί

Τα παιδιά υποφέρουν όταν δεν έχουν πατέρα και μητέρα. Όλα το θέλουν και όλα θεωρούν ότι είναι δικαίωμά τους. Τα παιδιά ενοχοποιούν τον εαυτό τους για την ομοφυλοφιλία των γονιών τους.

Η θέση των υπέρ

Εδώ και 30 χρόνια υπάρχουν παιδιά μεγαλώνουν με γονείς του ίδιου φύλου και τα γραφεία των ψυχαναλυτών δεν έχουν κατακλυστεί από παιδιά που έχουν προβλήματα λόγω της ομογονεϊκότητας, αλλά τα ίδια προβλήματα με τα υπόλοιπα παιδιά (χωρισμός, απώλεια κτλ). Το μοναδικό πράγμα από το οποίο έχουν υποφέρει αυτά τα παιδιά είναι ο στιγματισμός και η ομοφοβία η οποία πλέον έχει μετατοπιστεί από το πεδίο του ατόμου στο πεδίο της οικογένειας. Πολλά παιδιά που προέρχονται από διαζύγια, μονογονεϊκές οικογένεις κτλ. υποφέρουν επίσης κοινωνικά επειδή η οικογένειά τους δεν συμμορφώνεται με το «κλασικό» μοντέλο.

Το βίντεο με τις παρεμβάσεις των ψυχαναλυτών στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση εδώ.