Αναζητώντας τα αίτια της σημερινής ελληνικής τραγωδίας, γίνεται συχνά λόγος για δημοσιονομική κρίση, κρίση αντιπροσώπευσης, κρίση ηγεσίας. Σωστότερα, πρόκειται για κρίση των θεσμών. Διότι η σημερινή οικονομική κατάρρευση συνιστά πρώτιστα μία θεσμική χρεοκοπία. Στη διάρκεια της μεταπολιτευτικής περιόδου, οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί, αντί να «κανοναρχούν» τη συμπεριφορά των πολιτών προς ορθολογικές κατευθύνσεις, υπήρξαν αναιμικοί, διάτρητοι και «κούφιοι». Θαμμένοι μέσα σε ένα κυκεώνα αναποτελεσματικών κανονιστικών ρυθμίσεων και χωρίς το αναγκαίο δημόσιο ήθος που δίνει ζωή στους δημοκρατικούς κανόνες, βαθμιαία ατρόφησαν και ουσιαστικά νέκρωσαν, επιτρέποντας (ακριβέστερα: ενθαρρύνοντας) την άλωσή τους από κάθε είδους ειδικά συμφέροντα και αντικοινωνικές συμπεριφορές σε βάρος του (δύσκολα προσδιορίσιμου, πλην όμως υπαρκτού) γενικού συμφέροντος.
Οι ιστορικές αναλογίες, διαφορετικές και ταυτόχρονα όμοιες, είναι διαφωτιστικές. Γράφοντας στην ταραγμένη περίοδο του μεσοπολέμου, ο Γιώργος Θεοτοκάς περιγράφει με μοναδικό τρόπο την κατάρρευση των θεσμών που συνοδεύει, άλλοτε προηγούμενη και άλλοτε ακολουθώντας, κάθε μεγάλη καταστροφή:
«Από τα 1922 η Ελλάδα έζησε και ζει χωρίς μια στιγμή ενθουσιασμού, χωρίς ιδανικά, χωρίς την παραμικρή πεποίθηση στον εαυτό της. Για τούτο φθίνει, μαραίνεται, διαλύεται μέρα με τη μέρα. Όλα κλονίζονται τριγύρω μας, και, περισσότερο από το καθετί, το Κράτος. Όπου πατήσεις, βουλάς. Τίποτα στερεό, γερό, τίμιο... Η διοίκησή μας, η εξουσία, ο τύπος, η κοινωνική μας οργάνωση, η παιδεία, μοιάζουν σήμερα σαν απέραντα σκουριασμένα μηχανοστάσια, που λειτουργούνε ανερμάτιστα στο έλεος των τυφλών δυνάμεων του κακού. Τα παλιά συνθήματα του έθνους, η καθιερωμένη φρασεολογία της πολιτικής και κοινωνικής μας ζωής αναδίνουνε σήμερα έναν ήχο αστείο και δυσοίωνο, σαν κάλπικη μονέδα. Οι θεσμοί μας είναι κούφιοι. Κούφια και τα κόμματά μας όλα, από την άκρα δεξιά ως την άκρα αριστερά, οι παρατάξεις μας, τα πολιτικά και κοινωνικά μας στελέχη, οι ποικιλώνυμες αυτές elites, που νομίζουν ότι διευθύνουν το έθνος. Υπάρχει κάτι σάπιο στην Ελλάδα!». («Υπάρχει κάτι σάπιο στην Ελλάδα», περιοδικό Ιδέα, Οκτώβριος 1933)
Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του συγγραφέα την επαύριον της (τέταρτης) πτώχευσης της χώρας (Μάιος 1932) παρουσιάζουν μία πραγματικά εντυπωσιακή ομοιότητα με τις σημερινές συνθήκες. Οι εκπρόσωποί της βιώνουν στους καιρούς τους την απόγνωση των πνευμάτων, το αδιέξοδο όπου το παλαιό έχει πεθάνει, αλλά το καινούργιο δεν έχει φτάσει. Οι συγκαιρινοί τους, βασανισμένοι από την τυραννία της αβεβαιότητας, αναζητούν τη λύτρωση στον καταστροφικό δογματισμό των πολιτικών άκρων, στρώνοντας το δρόμο στην επερχόμενη νέα βαρβαρότητα που απειλεί να σαρώσει την κοινωνική ειρήνη (όπως και τελικά συνέβη με την ανείπωτη καταστροφή του Β΄ παγκοσμίου πολέμου).
Η γενιά του ’30 συνειδητοποιεί ότι, η αναγέννηση της χώρας προϋποθέτει την αναζήτηση μιας νέας ταυτότητας, ικανής να «νοηματοδοτήσει» και να κινητοποιήσει τις «χαμένες ζωές» των ανθρώπων. Και ρίχνονται πρόθυμα στη μάχη της αναζήτησης αυτής της νέας ταυτότητας. Μία ταυτότητα όμως που –ορθά– δεν ερμηνεύεται στατικά και συντηρητικά ως παγιωμένος ορισμός της «ελληνικότητας», αλλά αντίθετα προσεγγίζεται δυναμικά, ως διαρκής αναζήτηση της έννοιας του «ελληνισμού», όπως ακριβώς το ταξίδι των ηρώων της «Αργώς», του περίφημου μυθιστορήματος του Θεοτοκά.
Ο Θεοτοκάς δεν χάνει ευκαιρία να υπογραμμίζει τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα του ελληνισμού, τον οποίο αντιδιαστέλλει με την «κλειστή» Ελλάδα που περιορίζει τους πνευματικούς ορίζοντες και τις προοπτικές ευημερίας της χώρας. Υπεραμύνεται της κοινωνικής αλληλεγγύης, την οποία προσεγγίζει ως την αναγκαιότητα της συνεργασίας που προκύπτει από τη συνείδηση της οικονομικής αλληλεξάρτησης, όπως περιγράφει στο εξαιρετικό δοκίμιο του «Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα» (Ιανουάριος 1932). Και προκρίνει ως μέσο αντίστασης στη νέα Βαρβαρότητα τη λογική και την κριτική σκέψη.
Γίνεται λοιπόν, κατανοητό και εξηγήσιμο το ανανεωμένο ενδιαφέρον των ημερών μας για τη γενιά του ’30 και την πνευματική κληρονομιά της, καθώς οι σημερινές αντιστοιχίες είναι προφανείς. Οι πολίτες, βουβοί και ανήμποροι, παρατηρούν σήμερα παθητικά τη συντριβή των προσδοκιών τους στο τείχος των πολιτικών εξελίξεων που τους ξεπερνούν. Και δυστυχώς, γινόμαστε ξανά μάρτυρες μιας νέας βαρβαρότητας που, με όχημα της έναν επιθετικό λαϊκισμό, απειλεί να βυθίσει τη χώρα μας στα σκοτάδια μιας πολύχρονης παρακμής. Γίνεται λοιπόν ξανά επιτακτική η ανάγκη διαμόρφωσης ενός νέου συλλογικού οράματος, πυλώνες του οποίου δεν μπορεί παρά να είναι ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός, η κοινωνική αλληλεγγύη και η κριτική σκέψη, ως οχήματα κοινωνικής προόδου. Τελικά, η ανάταξη της σημερινής Ελλάδας και η μελλοντική ευημερία της περνά μέσα από την κινητοποίηση των πνευματικών δυνάμεων του τόπου για τη θεσμική ανασυγκρότηση της χώρας. Κάθε άλλη επιλογή θα είναι μετέωρη και τα αποτελέσματα της αβέβαια.
7°
