Η Καταλονία, η Ευρώπη και η Λερναία Ύδρα του εθνικισμού

Στο έργο του «Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848» ο σπουδαίος ιστορικός Έρικ Χόμπσμπαουμ κάνει την εξής παρατήρηση: «Ο νέος ελληνικός εθνικισμός ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της χώρας, μολονότι ο συνδυασμός αστικής ηγεσίας, κλέφτικης αποδιοργάνωσης και επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων γέννησε μία από εκείνες τις μικροκαρικατούρες του δυτικού φιλελεύθερου ιδεώδους που επρόκειτο να γίνει τόσο γνώριμο σε περιοχές όπως η Λατινική Αμερική. Αλλά είχε και το παράδοξο αποτέλεσμα να περιορίσει τον Ελληνισμό στην Ελλάδα, και έτσι να δημιουργήσει ή να εντείνει τον λανθάνοντα εθνικισμό των άλλων βαλκανικών λαών. (...) Με αυτή την έννοια, η ελληνική ανεξαρτησία ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του εθνικισμού των άλλων βαλκανικών εθνών».

Όπως φαίνεται και από τις πρόσφατες εξελίξεις σχετικά με το ζήτημα της Καταλανικής ανεξαρτησίας, το φαινόμενο της αλληλοτροφοδότησης διαφορετικών −και συχνά ανταγωνιστικών− εθνικισμών δεν αποτελεί μονάχα ίδιον των ιδιαίτερων συνθηκών του 19ου αιώνα (διάλυση των παλαιών αυτοκρατοριών και γέννηση του σύγχρονου έθνους-κράτους), αλλά και χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολιτικής πραγματικότητας στην Ευρώπη του σήμερα. Στην περίπτωση της Καταλονίας, ένας από τους κυριότερους παράγοντες που οδήγησαν στην αναζωπύρωση των αποσχιστικών τάσεων εντός της επικράτειάς της είναι αναμφίβολα η αντίδραση σημαντικού μέρους της κοινωνίας στην αδιαπραγμάτευτη γραμμή της Μαδρίτης (ειδικά κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, όπου τα ποσοστά υπέρ αυτών που τάσσονται υπέρ της ανεξαρτησίας σημείωσαν σημαντική άνοδο), καθώς και η ολοένα μεγαλύτερη αντίθεση πολλών Καταλανών στον αυταρχικό χαρακτήρα του ισπανικού κράτους, τον οποίο βλέπουν ως κληρονομιά της διδακτορίας του Φράνκο.

Σύμφωνα με τον διακεκριμένο φιλόσοφο και ιστορικό των ιδεών Αϊζάια Μπερλίν, ο εθνικισμός είναι μία «κατάσταση τραυματισμένης συνείδησης» που συχνά εκφράζεται ως αντίδραση μιας ομάδας στις επιταγές διαφόρων μορφών ιμπεριαλισμού, οδηγώντας την έτσι σε μια μορφή αυτοεπιβεβαίωσης και αυτοσυνειδητότητας. Στην Καταλονία, ειδικά δε μετά τη χρήση αστυνομικής βίας στο δημοψήφισμα της 1ης Οκτωβρίου, είναι εμφανής η αγανάκτηση και η συνακόλουθη ριζοσπαστικοποίηση μεγάλης μερίδας μέχρι πρότινος μετριοπαθών −ή και αδιάφορων πολιτικά− Καταλανών που αποστασιοποιούνται πλέον όλο και περισσότερο από την ισπανική κυβέρνηση και την πολιτική της. Παράλληλα, καθοριστικό ρόλο στην υποδαύλιση του εθνικιστικού αισθήματος έχουν παίξει και οι διάφοροι δημαγωγοί που χρησιμοποιούν την ανεξαρτησία για τα δικά τους πολιτικά παιχνίδια, αποπροσανατολίζοντας την κοινή γνώμη και αποσπώντας την προσοχή από εγχώρια σκάνδαλα, κατηγορίες διαφθοράς, και κρίσιμα θέματα κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής.

Ως αποτέλεσμα, το κλίμα πόλωσης έχει ενταθεί ανησυχητικά, με τα εθνικιστικά πάθη να φουντώνουν τόσο μέσα όσο και έξω από την Καταλονία, καθώς η κλιμάκωση των τελευταίων ημερών έχει προκαλέσει με τη σειρά της την αναζωπύρωση του ισπανικού εθνικισμού και την αντίδραση όσων βλέπουν την τάση ανεξαρτητοποίησης της Καταλονίας σαν παράγοντα αποσταθεροποίησης και απειλή για την ενότητα του ισπανικού κράτους.

Μια κίνηση προς την εκτόνωση της κατάστασης θα ήταν αρχικά η εξεύρεση κοινής βάσης για διάλογο (κάτι που προς το παρόν δεν φαίνεται να γίνεται) και ενδεχομένως μια συμφωνία για διενέργεια νέου δημοψηφίσματος με κοινά αποδεκτούς όρους. Το κατά πόσο βέβαια κάτι τέτοιο θα μπορούσε όντως να προσφέρει ουσιαστική λύση είναι συζητήσιμο, καθώς δεν είναι βέβαια δυνατόν δύο μονοσύλλαβες απαντήσεις να εκφράσουν ικανοποιητικά όλες τις κοινωνικές τάσεις και τις διαφορετικές μεταξύ τους προσεγγίσεις γύρω από ένα τόσο πολυδιάστατο ζήτημα. Όπως, άλλωστε, είχε επισημάνει ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης: «Το δημοψήφισμα, όπως και οποιαδήποτε άλλη ψηφοφορία, μπορεί να είναι κωμωδία (...) Το δημοψήφισμα έχει σημασία μόνο εάν πραγματικά δοθεί η δυνατότητα στον λαό να πληροφορηθεί και να κρίνει εν επιγνώσει για τα θέματα για τα οποία καλείται να αποφασίσει. Δεν μπορεί και δεν πρέπει να πάρει τη μορφή υποστήριξης αντιπάλων ποδοσφαιρικών ομάδων».

Σε κάθε περίπτωση, η τωρινή κατάσταση στην Ισπανία είναι ενδεικτική της γενικότερης κρίσης που περνάει η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία για ακόμη μία φορά παρουσιάζει συμπτώματα ενός καταρρέοντος γραφειοκρατικού μηχανισμού με ελάχιστη νομιμοποίηση που δεν φαίνεται να διαθέτει τα κατάλληλα αντανακλαστικά ώστε να ανταπεξέλθει στις έντονες κοινωνικοπολιτικές προκλήσεις των ημερών μας. Όσο η Ε.Ε. επιμένει να φοράει παρωπίδες επιμένοντας στην ίδια στείρα πορεία δίχως όραμα, τόσο περισσότερο θα θρέφει την Λερναία Ύδρα του εθνικισμού, αναμοχλεύοντας έτσι εθνικά πάθη και πυροδοτώντας ολοένα και νέες εντάσεις. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι επιτακτική η ανάγκη ενός ριζικά νέου πολιτικού προγράμματος και η επεξεργασία δημιουργικών και ευφάνταστων προτάσεων προς την εξεύρεση ενός εναλλακτικού μοντέλου διακυβέρνησης για ολόκληρη την ευρωπαϊκή επικράτεια.