Σκουπίδια στις πόλεις: τι να αλλάξουμε.

Δεν είναι η πρώτη φορά (και ίσως ούτε η τελευταία), που βλέπουμε τις πόλεις μας να μετατρέπονται σε βρωμερούς σκουπιδότοπους. Και δεν είναι η πρώτη φορά που η απεργία των υπαλλήλων στον ευαίσθητο τομέα της «καθαριότητας» αποκαλύπτει την τρωτότητα και αναξιοπιστία του μοντέλου διαχείρισης σκουπιδιών – ιδίως εκείνου που είναι πιο ορατό στους πολίτες, της συλλογής και μεταφοράς των απορριμμάτων και των ανακυκλώσιμων υλικών των μπλε κάδων.

Η δημόσια υγεία κινδυνεύει, κατσαρίδες και ποντίκια κάνουν πάρτι στις πόλεις μας. Είναι φανερό ότι το σύστημα δεν δουλεύει αφού δεν καλύπτει ούτε τον βασικότερο στόχο του: να διατηρήσει τις πόλεις καθαρές και ασφαλείς για τους πολίτες. Φυσικό επακόλουθο λοιπόν να διατυπώνονται προτάσεις ιδιωτικοποίησης του συστήματος συλλογής - μεταφοράς, χωρίς όμως τη βεβαιότητα ότι ένα τέτοιο μοντέλο θα προσφέρει τις λύσεις που θέλουμε.

Ας πάρουμε ως βάση της συζήτησης ορισμένα κριτήρια αξιολόγησης του τρόπου διαχείρισης των απορριμμάτων, ώστε να έχουμε μια συνολικότερη και σωστότερη αντίληψη (και συν-αντίληψη) για το θέμα. Ποια είναι αυτά τα κριτήρια;

Ποιες υπηρεσίες πρέπει να προσφέρει η διαχείριση απορριμμάτων:

Η προστασία της δημόσιας υγείας με τη σωστή συλλογή και μεταφορά των απορριμμάτων, καθώς και των ανακυκλώσιμων υλικών, στους χώρους μεταφόρτωσης, διαλογής, ανακύκλωσης/κομποστοποίησης, επεξεργασίας ή τελικής διάθεσης.

Η περιβαλλοντική προστασία με πρόληψη και έλεγχο της ρύπανσης σε όλα τα στάδια διαχείρισης και η σωστή λειτουργία των υποδομών διαχείρισης (π.χ. ανακύκλωσης, κομποστοποίησης ή τελικής διάθεσης) - πλήρης εξάλειψη των παράνομων χωματερών.

Η οικο-αποδοτική και έξυπνη διαχείριση των απορριμμάτων με μείωση της χρήσης πρώτων υλών και ενέργειας και εφαρμογή  της επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης/κομποστοποίησης.

Ο στόχος είναι: λιγότερα σκουπίδια – περισσότερα χρήσιμα προϊόντα και υλικά, μεγάλης διάρκειας ζωής.

Η κοινωνική υποστήριξη και αποδοχή. Η κοινωνική υποστήριξη αναφέρεται σε δράσεις και πρωτοβουλίες πολιτών ή ομάδων πολιτών που δημιουργούν ευνοϊκότερο πλαίσιο για την εφαρμογή των προγραμμάτων που επιλέχθηκαν. Η αποδοχή σχετίζεται με τη συμμόρφωση των δημοτών και τη συμμετοχή τους στα προγράμματα αυτά.

Η οικονομική βιωσιμότητα του συστήματος διαχείρισης που έχει να κάνει με τον τρόπο αξιοποίησης των πόρων που συλλέγονται από τους δημότες σε ανταποδοτική βάση, καθώς και συμπληρωματικών εσόδων από επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, κομποστοποίηση.

Με βάση τα παραπάνω κριτήρια εύκολα βρίσκει κανείς ότι έχουμε ένα χρεοκοπημένο, καταστροφικό για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία και ελάχιστα (ή καθόλου) αποδεκτό από την κοινωνία, σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων, το οποίο απαιτεί εκ βάθρων ανανέωση – μια ριζική αλλαγή.

Όμως ποιες ακριβώς αλλαγές χρειάζονται και ποιοι θα τις πραγματοποιήσουν;

Η βελτίωση της αξιοπιστίας και αποτελεσματικότητας της συλλογής και μεταφοράς απορριμμάτων. Στόχος: καθαρές πόλεις

Στους περισσότερους δήμους της χώρας, οι δημοτικές υπηρεσίες διαχείρισης απορριμμάτων (ή αλλιώς «καθαριότητας») έχουν την αποκλειστική ευθύνη της συλλογής και μεταφοράς. Το προσωπικό που προσλαμβάνεται από τους δήμους, με συμβάσεις εργασίας, συχνά χρησιμοποιεί την πρόσληψη αυτή ως ένα βολικό σκαλοπάτι μετακίνησης σε άλλη θέση σε δημοτικές υπηρεσίες. Και είναι αλήθεια ότι η συλλογή των απορριμμάτων, όπως γίνεται σήμερα, είναι μια δύσκολη και ανθυγιεινή δουλειά που λίγοι μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα.  Έτσι δημιουργείται συνεχώς η ανάγκη πρόσληψης επιπλέον υπαλλήλων (συμβασιούχων) για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες του δήμου. Αυτό το μοντέλο «εξυπηρέτησης» είναι αποτυχημένο γιατί αυξάνει τα κόστη, χωρίς να βελτιώνει τις υπηρεσίες – άρα δεν λαμβάνει υπόψη τα συμφέροντα του δήμου και των δημοτών. Επιπλέον, η δύναμη αυτών των συντεχνιών μεγαλώνει, ακριβώς γιατί διαχειρίζονται ένα τόσο ευαίσθητο θέμα δημόσιας υγείας.

Αυτό το πελατειακό απόστημα πρέπει να σπάσει με κάθε τρόπο.

Ο κάθε δήμος αφού επανασχεδιάσει προσεκτικά το σύστημα συλλογής θα δει τις συγκεκριμένες ανάγκες σε προσωπικό, το οποίο μπορεί να προσλάβει για τις συγκεκριμένες θέσεις και μόνο, χωρίς κανένα δικαίωμα μετάταξης.

Το παραπάνω είναι περισσότερο πολύπλοκο από ό,τι ακούγεται. Οι δήμοι θα έπρεπε ήδη να είχαν σχεδιάσει και υλοποιήσει τη χωριστή συλλογή χαρτιού, πλαστικού, γυαλιού και μετάλλων, καθώς και των βιοαποβλήτων (οργανικά απόβλητα τροφίμων, κήπων, πάρκων). Αυτά τα προγράμματα απαιτούν νέο εξοπλισμό, σωστή συχνότητα συλλογής (διαφορετική για κάθε υλικό), καλή κατανομή των κάδων και σωστή επιλογή των σημείων συλλογής, εκτεταμένα προγράμματα ενημέρωσης των δημοτών και καλά εκπαιδευμένο προσωπικό για την εφαρμογή τους. Δεν μιλάμε πια για υπηρεσίες «καθαριότητας», οι απαιτήσεις είναι πιο σύνθετες! Αυτά θα πρέπει να ληφθούν υπόψη πριν οποιαδήποτε νέα πρόσληψη.

Αν ο σχεδιασμός είναι προσεκτικός, τα προγράμματα χωριστής συλλογής θα φέρουν σημαντικά κέρδη στο δήμο καθώς θα αυξήσουν κατά πολύ τα ποσοστά ανακύκλωσης και αντίστοιχα θα μειώσουν σημαντικά το κόστος τελικής διάθεσης Αξίζει να αναφέρουμε ότι μπορεί να επιτευχθεί μια μείωση της τάξης του 60% των υπολειμμάτων – όπως έχει δείξει η εμπειρία σε Ευρωπαϊκές πόλεις (δείτε και τη σχετική συγκριτική μελέτη).

Η συλλογή διαφόρων ρευμάτων υλικών μπορεί να οργανωθεί και μέσω ιδιωτικών εταιρειών. Η συνεργασία του δήμου με ιδιώτες, τόσο για τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό και την καλή οργάνωση των προγραμμάτων χωριστής συλλογής, όσο και για την υλοποίηση τους μπορεί να είναι καλύτερη λύση, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη τις μεγάλες αδυναμίες των δήμων στο επίπεδο σχεδιασμού και εφαρμογής προγραμμάτων για τα απόβλητα. Η απόφαση αν θα προτιμηθεί ένα αμιγώς δημόσιο ή ένα μικτό μοντέλο (δημόσιο - ιδιωτικό) θα πρέπει να ληφθεί με κριτήρια οικονομικής βιωσιμότητας  και δημιουργίας θέσεων εργασίας. Σε κάθε περίπτωση, είναι γνωστό ότι η ιδιωτικοποίηση ή ακόμη και μερική ιδιωτικοποίηση δεν είναι πανάκεια! Φαινόμενα διαφθοράς, έλλειψης λογοδοσίας, εκμετάλλευσης εργαζομένων θα πρέπει να εξετάζονται και να προλαμβάνονται με αξιόπιστες διαδικασίες επιλογής και επιβεβλημένης λογοδοσίας και ελέγχων.

Επίσης, η εμπειρία έχει δείξει ότι μέσω της συνεργασίας δήμων και ιδιωτών ή κοινωνικών επιχειρήσεων, μπορούν να δημιουργηθούν πολλές, ποιοτικές θέσεις εργασίας και τα προγράμματα να υποστηριχθούν δυναμικά από την τοπική κοινωνία.

Η αποτελεσματικότερη περιβαλλοντική προστασία.

Αναβαθμίζοντας τα δημοτικά προγράμματα ξεχωριστής συλλογής διαφόρων ρευμάτων υλικών (χαρτί, μέταλλα, πλαστικά, γυαλί, βιοαπόβλητα), μειώνουμε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την τελική διάθεση και μεγιστοποιούμε την ανάκτηση/ανακύκλωση. Έτσι οι χώροι τελικής διάθεσης (ΧΥΤΑ) γίνονται πιο λειτουργικοί, περιορίζουν τα σκουπίδια και τη ρύπανση. Συγχρόνως αυξάνει η κοινωνική αποδοχή και μειώνεται το γνωστό NIMBY (όχι σκουπίδια στην αυλή μου).

Φυσικά αυτό δεν είναι αρκετό. Απαιτείται τακτικός έλεγχος της λειτουργίας των ΧΥΤΑ, ώστε να επιβεβαιωθεί η επάρκεια τους σχετικά με βασικές παραμέτρους, όπως η καλή στεγανοποίηση, η συλλογή των στραγγισμάτων και βιοαερίου, η παρακολούθηση της ποιότητας των υπόγειων νερών κ.α.

Η λειτουργία παράνομων ΧΑΔΑ είναι μια βαριά αρρώστια του συστήματος που θα έπρεπε από καιρό να έχει εξαλειφθεί. Δεν υπάρχει πιο καταστροφική επιλογή και δεν υπάρχει καμία δικαιολογία. Οι ΧΑΔΑ που υπάρχουν ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα, και για τους οποίους πληρώνουμε πρόστιμα πολλών εκατομμυρίων ευρώ, είναι η απόδειξη της φαυλότητας και ανικανότητας των τοπικών αρχών – της εγκληματικής τους αδιαφορίας.

Η οικο-αποδοτικότητα - λιγότερα σκουπίδια

Τα δημοτικά προγράμματα για τη χωριστή συλλογή και αξιοποίηση των χρήσιμων υλικών, τα προγράμματα επαναχρησιμοποίησης (με κέντρα επιδιόρθωσης και πώλησης προϊόντων όπως ηλεκτρικές συσκευές, έπιπλα, κ.α.), τα προγράμματα ενημέρωσης των πολιτών για την πρόληψη των απορριμμάτων (π.χ. εξάλειψη της πλαστικής τσάντας μιας χρήσης), που μπορούν να μπουν σε εφαρμογή σε συνεργασία με ιδιώτες ή και κοινωνικές επιχειρήσεις, μεγιστοποιούν την οικο-αποδοτικότητα και συμβάλλουν στη στρατηγική των μηδενικών αποβλήτων. Ταυτόχρονα αυξάνουν την απασχόληση, ιδιαίτερα των εκπαιδευμένων νέων πολιτών.

Απεριόριστες ευκαιρίες για ανάπτυξη τέτοιων προγραμμάτων υπάρχουν σε κάθε δήμο, αλλά χρειάζεται και πάλι να γίνει σωστός σχεδιασμός και καλή επιλογή του προσωπικού που θα τα υποστηρίξει. Όλα τα παραπάνω μπορούν να εφαρμοστούν σε συνεργασία με ιδιωτικές εταιρείες.

Οικονομική βιωσιμότητα - πόροι

Όπως έχει δείξει η ευρωπαϊκή εμπειρία, τα προγράμματα χωριστής συλλογής, δεν αυξάνουν το συνολικό κόστος συλλογής αν σχεδιαστούν και υλοποιηθούν σωστά. Υπάρχουν συγκεκριμένα αποτελέσματα σε πολλούς ευρωπαϊκούς δήμους που μπορούν να βοηθήσουν στη σωστή εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων.  Σε πολλές περιπτώσεις απαιτείται η αλλαγή του τρόπου χρέωσης για τα σκουπίδια με βάση την ποσότητα των υπολειμμάτων που παράγει το κάθε  νοικοκυριό ή επιχείρηση. Και εδώ υπάρχει σημαντικότατη εμπειρία που μπορεί να αξιοποιηθεί για να έχουμε επιτυχία. Η εφαρμογή του «πληρώνω όσο πετάω» μειώνει ταχύτατα τις ποσότητες υπολειμμάτων, ενώ αυξάνει αντίστοιχα τη χωριστή συλλογή. Κατά συνέπεια θα είναι μια από τις μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις στη διαχείριση των απορριμμάτων, αν εφαρμοστεί σε Ελληνικούς δήμους.

Συμπέρασμα:

Για να αλλάξουμε βήμα-βήμα, αλλά με μια ολοκληρωμένη στρατηγική, τη σημερινή πραγματικότητα χρειάζεται θάρρος, συνέπεια, αποφασιστικότητα. Σύγκρουση με τα συντεχνιακά συμφέροντα, σύγκρουση με την ανοησία των δημοτών που απαξιώνουν το δημόσιο χώρο, σύγκρουση με τον κακό εαυτό μας! Συγχρόνως επιβάλλεται η επιβράβευση των καλών πρακτικών και των υπεύθυνων πολιτών, περισσότερα κίνητρα για συμμετοχή.

Το κύριο βάρος λοιπόν πέφτει στις τοπικές κυβερνήσεις, στους δήμους και περιφέρειες. Είναι αποφάσεις που θα πρέπει να πάρουν οι δημοτικές αρχές, οι δήμαρχοι και τα δημοτικά/ περιφερειακά συμβούλια. Χρειάζεται πολιτικό θάρρος και ηγεσία. Όμως άλλοι τα έχουν ήδη καταφέρει. Ίσως τα καταφέρουμε και εμείς.