Ντόναλντ Τραμπ: Ναρκισσιστική διαταραχή

Η ναρκισσιστική διαταραχή είναι σημείο των καιρών και, όπως έχουν διαμορφωθεί οι κοινωνικές μας αξίες, συντείνουν στη μετατροπή της αυτοπεποίθησης –για όσους τη διαθέτουν– σε νεύρωση, ακόμα και σε ψύχωση: είμαστε πρόθυμοι να ισχυριστούμε ότι πετάμε ή ότι περπατάμε στο νερό. Το ότι οι Αμερικανοί ψηφοφόροι εξέλεξαν τον Ντόναλντ Τραμπ, που πάσχει εμφανώς από σοβαρή μορφή ναρκισσιστικής διαταραχής, καθρεφτίζει αυτή την εποχή που επικροτεί προσωπικότητα και συμπεριφορά απαράδεκτη λίγες δεκαετίες νωρίτερα. 

Πολλοί Αμερικανοί πρόεδροι έπασχαν από ψυχικές διαταραχές –ο Λίνκολν ήταν καταθλιπτικός και ο Νίξον αλκοολικός (τόσο που, το 1969, στο τσακίρ κέφι, παρ’ ολίγο να κηρύξει πυρηνικό πόλεμο στη Βόρεια Κορέα)– αλλά κανείς δεν ήταν το άρρωστο κάθαρμα που είναι ο Ντόναλντ Τραμπ. Από τότε που έθεσε υποψηφιότητα, έπεσε καταπάνω μας η δυσάρεστη προσωπικότητά του, η απόστασή του από την πραγματικότητα και το πολεμοχαρές του πνεύμα έναντι όλων όσοι διαφωνούν μαζί του ή απειλούν την κυριαρχία του. Εδώ δεν πρόκειται για πρόχειρους χαρακτηρισμούς σαν αυτούς που ξεφουρνίζουμε αβασάνιστα ή χωρίς να τους πιστεύουμε πραγματικά («ο άνθρωπος είναι τρελός» κτλ.) – αλλά για διαγνώσεις στις οποίες έχουν καταλήξει μια σειρά Αμερικανοί επιστήμονες βάσει ορισμένων κριτηρίων. Ποια είναι αυτά τα κριτήρια: 1) ιδέες μεγαλείου (θα λέγαμε «τρέλα μεγαλείου») 2) φαντασιώσεις παντοδυναμίας, ανυπέρβλητης αίγλης και ομορφιάς 3) πεποίθηση όχι μόνο ανωτερότητας αλλά μοναδικότητας (άρα απόρριψη κάθε κριτικής) 4) ερμηνεία της πραγματικότητας με τρόπο που να διογκώνει το Εγώ (άρα αποποίηση κάθε ευθύνης και ενοχής) 5) αίσθηση ότι επιτρέπονται: εκμετάλλευση ανθρώπων, δυσφήμιση, έλλειψη σεβασμού, ψέματα, παραβίαση κανόνων καλής συμπεριφοράς, χυδαία γλώσσα 6) απουσία ενσυναίσθησης και συμπόνοιας για τους άλλους. 

Ο Ντόναλντ Τραμπ εξελέγη για διάφορους λόγους, δύο από τους οποίους ήταν η θλιβερή ανεπάρκεια της Χίλαρι Κλίντον και η ανημπόρια του Δημοκρατικού Κόμματος να αντιμετωπίσει το ισλάμ και άλλα ζητήματα στα οποία εφάρμοζε και εφαρμόζει την πολιτική του «ορθότητα». Όμως η ναρκισσιστική διαταραχή του Τραμπ έπαιξε επίσης θετικό ρόλο: ο ναρκισσισμός καλλιεργείται από την παιδική ηλικία –ιδιαίτερα στους άνδρες– και έχει δημιουργήσει τουλάχιστον δυο γενιές ανθρώπων με προσωπικό αφήγημα που δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Δεν είναι αποκλειστικά αμερικανικό φαινόμενο: σχετίζεται με τη συνολική παιδαγωγική του «παιδιού-βασιλιά» κατά την οποία οι άνθρωποι χτίζουν έναν ψεύτικο εαυτό μέσα στους επαίνους των έκθαμβων γονιών τους. Τουτέστιν, από την περίπτωση Τραμπ διαφαίνονται δύο προβλήματα: το πρώτο είναι η σύγχρονη παιδαγωγική και η κατασκευή αρσενικών· ο Ντόναλντ Τραμπ, παρά τη γελοία, ελαφρώς διαφυλετική κοκεταρία του, καθησυχάζει τους άνδρες – τα alpha males είναι εδώ και φάτε τη σκόνη μας. (Κοντολογίς, επιστροφή στο στερεότυπο του ανθρώπου των σπηλαίων που σέρνει τη γυναίκα του από τα μαλλιά). Το δεύτερο είναι ότι ο εν λόγω ανόητος και κακόψυχος τύπος δεν είναι σήμερα μόνο πρότυπο ανδρισμού, αλλά πρόεδρος των ΗΠΑ.

Πράγματι είναι ένα πλάσμα που δεν θα μπορούσε να έχει γεννηθεί αλλού. Διαθέτει όμως όλα τα παθολογικά γνωρίσματα της αμερικανικής κοινωνίας και κανένα από τα υγιή. Έγινε δισεκατομμυριούχος επιδεικνύοντας ανελέητα ανταγωνιστική ανηθικότητα, είναι νοσηρά εξωστρεφής (σαν να του λείπει οποιαδήποτε εσωτερική ζωή), τυραννικός εργοδότης και συνεργάτης, δικομανής, ανάγωγος και κουτοπόνηρος. Αν και οι ΗΠΑ θεμελιώθηκαν στον ατομισμό, η ιστορία τους είναι διάστικτη από αξίες και πράξεις αυταπάρνησης και αλτρουισμού – πλην όμως, εδώ και τριάντα ή σαράντα χρόνια ολόκληρη η κοινωνία μεταμορφώθηκε σε ριάλιτι σόου, σε παιχνιδότοπο του Εγώ. Στα κοινωνικά δίκτυα το πόπολο ακολουθεί την Κιμ Καρντάσιαν: το μηδέν ανεβαίνει στον αφρό.

Από μια άποψη, η διάγνωση ότι ο Τραμπ είναι ψυχοπαθής τον απαλλάσσει από αυστηρότερη κριτική της διαγωγής του. Και, στα μάτια μερικών, αυτή η διαγωγή φαντάζει αντισυστημική, λες και φταίει για όλα ένα συγκεκριμένο «σύστημα», κυρίως διανοουμένων με επιτηδευμένα καλούς τρόπους. Αν ο Τραμπ ήταν φτωχός θα συμφωνούσαν όλοι ότι είναι παλαβός· τώρα που είναι πλούσιος –από καθαρή τύχη, επειδή τον βοήθησαν η οικογένειά του, η συγκυρία και οι παρανομίες– θεωρείται εκκεντρικός και ίσως επαναστάτης με τον τρόπο του εφόσον δεν δίνει δεκάρα για τους κανόνες. Οι οπαδοί του πιστεύουν ότι όσοι θεωρούμε τον Τραμπ επικίνδυνο ψυχοπαθή είμαστε απλώς liberals που φθονούμε την επιτυχία του κι έχουμε σκάσει από το κακό μας. Αλλά δεν είναι έτσι: ποιος μίλησε για «τρέλα» του Τζορτζ Γ. Μπους; Ο άνθρωπος ήταν ανίκανος, ψεύτης, θρησκόληπτος, αμόρφωτος, αλλά οι πολιτικοί του αντίπαλοι ποτέ δεν σκέφτηκαν να τον βγάλουν τρελό. 

Ο Τραμπ όμως είναι υπόδειγμα κακοήθους ναρκισσισμού: το προεδρικό αξίωμα ήταν ένας στόχος που ήθελε να επιτύχει· ήθελε να γίνει πρόεδρος, όχι να είναι πρόεδρος. Το να είναι πρόεδρος συνεπάγεται ότι πρέπει να σκέφτεται και να ακούει προτού πάρει αποφάσεις· κυρίως πρέπει να λειτουργεί προς όφελος της χώρας του, όχι των επιχειρήσεών του και του εαυτού του. Αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται. Οι άνθρωποι με παρόμοια διαταραχή αντιμετωπίζουν κάθε κατάσταση σαν ένα πεδίο όπου πρέπει να αποδείξουν ότι είναι καλύτεροι από τους υπόλοιπους κι ότι αξίζουν τον θαυμασμό. H επιδίωξη της ικανοποίησης απ’ αυτή τη διαδικασία απόδειξης είναι ακόρεστη· δεν έχει τέλος. Εξυπακούεται ότι ο νάρκισσος με αυξημένες ευθύνες είναι ευάλωτος στην κολακεία και στις αυταπάτες –θα έλεγα μάλιστα ότι είναι επιρρεπής σε παραληρητική διαταραχή– πράγμα που μάλλον τον καθιστά ακατάλληλο για υψηλά αξιώματα. 

Τα εκατομμύρια που τον ψήφισαν ταυτίζονται μαζί του σε μερικά γνωρίσματά του: μέρος του λαού δεν αποδέχεται ποτέ ότι φταίει και αναζητεί ενόχους· απορρίπτει τις δυσάρεστες πληροφορίες και δεν θέλει να δει τη συχνά σκληρή πραγματικότητα· προσπαθεί να παρακάμψει τους νόμους και το προαναφερθέν «σύστημα»· επινοεί φανταστικά σενάρια και θεωρίες συνωμοσίας· πιστεύει ότι οι άλλοι λαοί τον φθονούν για τα επιτεύγματά του και τον επιβουλεύονται για τα κατορθώματά του.

Το εδάφιο 4 της 25ης τροπολογίας του αμερικανικού Συντάγματος προβλέπει την αντικατάσταση του προέδρου σε περίπτωση ακαταλληλότητας. Εδώ και μήνες κυκλοφορεί μια αίτηση να εφαρμοστεί η τροπολογία για τον Τραμπ: την υπέγραψαν λιγότεροι από 60.000 Αμερικανοί. Αλλά, αν και δεν θα έβλαπτε να απομακρυνθεί ο Ντόναλντ Τραμπ (να πάρει επί τη ευκαιρία κι ένα μάθημα ζωής), τα προβλήματα δεν λύνονται έτσι: λύνονται από τη ρίζα τους – από το τι ανέδειξε ένα τέτοιο άτομο στην προεδρία. Η ελλειμματική λειτουργία των κομμάτων και η εμμονική διατήρηση ενός ξεπερασμένου Συντάγματος είναι δύο από τις θεσμικές αιτίες. Η κοινωνική αιτία είναι ότι ο αμερικανικός καπιταλισμός, με τη θριαμβική του επανορθωτικότητα, δεν έχει διαστρέψει μόνο τις προτεραιότητες του ατόμου αλλά και τις ηθικές και αισθητικές του αρχές, το περιεχόμενο της ψυχικής υγείας και της προσωπικής ευτυχίας.