Τα δέντρα στο πάρκο Γκεζί χαμογελούν ξανά

Το δημοψήφισμα της Κυριακής ήταν ο τελευταίος σημαντικός σταθμός −μέχρι τον επόμενο− στο δρόμο προς τον ανατολίτικο αυταρχισμό που έχει χαράξει για τη σημερινή Τουρκία ο Ταγίπ Ερντογάν, ο απόλυτος πρωταγωνιστής της τουρκικής πολιτικής σκηνής από το 2002 μέχρι και σήμερα.

Το οριακό όμως αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, παρά την τρομακτική κινητοποίηση του εκλογικού μηχανισμού του συστήματος Ερντογάν, ενδέχεται να αποδεικνύει αυτό που οι περισσότεροι δυτικοί αναλυτές ίσως κάπως φοβούνται να παραδεχθούν: Tο πολιτικό άστρο του Ερντογάν αρχίζει να δύει, μαζί και οι όποιες ελπίδες για μεσοπρόθεσμη σταθεροποίηση της Τουρκίας.

Πώς φτάσαμε όμως μέχρι εδώ;

Γκεζί, το τέλος των ψευδαισθήσεων

Μέχρι το ξημέρωμα της 28ης Μαΐου του 2013, κατά την καταστροφική συνήθεια της Δύσης να αξιολογεί τους ηγέτες της Ανατολής μονάχα από τις επιδόσεις τους στον τομέα της οικονομίας, οι περισσότεροι ηγέτες και αναλυτές του δυτικού κόσμου έβλεπαν στο πρόσωπο του Ταγίπ Ερντογάν έναν τολμηρό αναμορφωτή της σύγχρονης Τουρκίας, κάποιον που έμοιαζε με τόλμη και αποφασιστικότητα να επιδιώκει την ουσιαστική κοινωνικοπολιτική σύγκλιση Ευρωπαϊκής Ένωσης - Τουρκίας.

Μέχρι το ξημέρωμα της 28ης Μαΐου του 2013 κανείς εκτός Τουρκίας και μονάχα ελάχιστοι εκτός Κωνσταντινούπολης δεν γνώριζαν την ύπαρξη του πάρκου Γκεζί, ενός μικρού πάρκου στην καρδιά της ευρωπαϊκής πλευράς της Κωνσταντινούπολης. Το Γκεζί επρόκειτο να ακολουθήσει την τύχη αρκετών ακόμα πράσινων πνευμόνων της πόλης και να μετατραπεί σε εμπορικό κέντρο (τύπου mall), στο πλαίσιο της (νεο)φιλελευθεροποίησης της τουρκικής οικονομίας που τόσο αγαπήθηκε από τους ευρωπαϊκούς οικονομικούς κολοσσούς.

Στις 28 Μαΐου του 2013 όμως όλα άλλαξαν. Για πάντα. Η ωμά βίαιη πρώτη αντίδραση της τουρκικής αστυνομίας στους λιγοστούς διαδηλωτές που συγκεντρώθηκαν για να υπερασπιστούν το πάρκο Γκεζί έμελλε να απελευθερώσει όλη εκείνη την οργή που είχε συσσωρευτεί σε μεγάλα κομμάτια της τουρκικής κοινωνίας απέναντι στο σύστημα Ερντογάν, το οποίο βρισκόταν στα πράγματα ήδη για σχεδόν 11 χρόνια τότε, από την πρώτη νίκη του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) στις εκλογές του Νοεμβρίου του 2002.

Εκατομμύρια Τούρκοι βγήκαν τότε αυθόρμητα στους δρόμους, χωρίς καμία πολιτική καθοδήγηση, χωρίς ηγέτη, χωρίς συγκεκριμένη ατζέντα. Ήθελαν απλώς να αρχίσουν να αναπνέουν ξανά, ήθελαν μόνο να εξηγήσουν ότι ο Ερντογάν δεν είναι ο προοδευτικός ηγέτης των νεοφιλελεύθερων δυτικών ονειρώξεων, αλλά κάποιος που μεθοδικά και συνειδητά προχωρά βήμα-βήμα στην αποδόμηση του κοσμικού χαρακτήρα του τουρκικού κράτους υπέρ ενός νέου αυταρχικού τρόπου διακυβέρνησης με σαφή «ισλαμικό» χαρακτήρα.

Οι διαδηλώσεις πνίγηκαν στο αίμα, τίποτα φοβερό δεν άλλαξε, αλλά τουλάχιστον τα δέντρα στο πάρκο Γκεζί έμειναν στη θέση τους. Η τουρκική κοινωνία των πολιτών θρήνησε τους νεκρούς της, περιέθαλψε τους τραυματίες της και βυθίστηκε στη γνώριμη σιωπή όλων εκείνων που αγωνίστηκαν για την ελευθερία και είδαν την προσπάθειά τους να μην αποδίδει − τουλάχιστον άμεσα. Ίσως αισιόδοξοι για την αλλαγή να παρέμειναν μονάχα εκείνοι που είχαν μελετήσει τον γαλλικό Μάη του '68, μια επίσης μαζική ειρηνική επανάσταση που βραχυπρόθεσμα δεν απέδωσε τα αναμενόμενα.

Το σαρκαστικό χαχανητό των δέντρων

Σε συνέντευξή του το 2013 στο πρακτορείο Bloomberg, ο βασιλιάς της Ιορδανίας Αμπντάλα ΙΙ ανέφερε ότι ο Ερντογάν κάποτε είπε ότι για εκείνον η δημοκρατία είναι κάτι σαν να το λεωφορείο. Όταν φτάσεις στο προορισμό σου, κατεβαίνεις.

Μπορεί, λοιπόν, η ιστορική μαζικότητα των διαδηλώσεων για το πάρκο Γκεζί να μην οδήγησε τον Ερντογάν στην αποχώρηση από την εξουσία αλλά πιθανότατα τότε ήταν η στιγμή που ο σημερινός πρόεδρος της Τουρκίας έκρινε ότι η παραμονή του στα πράγματα περνά μέσα από την άμεση συγκέντρωση όλων των εξουσιών στο πρόσωπό του. Την επόμενη φορά που τόσα εκατομμύρια Τούρκοι θα κατέβαιναν στους δρόμους δεν θα του ήταν το ίδιο εύκολο να τους αντιμετωπίσει, ίσως γιατί αυτή τη φορά δεν θα ήταν απλώς ένα μπουλούκι αυθόρμητων διαδηλωτών.

Τα οδοφράγματα του Γκεζί δεν γκρέμισαν τον Ερντογάν αλλά γκρέμισαν, με έναν τρόπο ίσως οριστικό, τα τείχη που χώριζαν διαφορετικές κοινωνικές, εθνικές και θρησκευτικές ομάδες της τουρκικής κοινωνίας. Τα πανό της μεγάλης οργής κρατούσαν μαζί Τούρκοι και Κούρδοι, κεμαλιστές και εθνικιστές, άθεοι και θρησκευόμενοι, ομοφυλόφιλα αγόρια και κορίτσια με μαντίλα, Σουνίτες και Αλεβίτες. Δεν συμφώνησαν σε όλα αλλά άτυπα αποδέχθηκαν ότι, προς το παρόν, αυτό που επείγει είναι να μη χαθεί το κεκτημένο της −έστω α λα τούρκα− δημοκρατικής ομαλότητας.

Στις πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές μετά το Γκεζί, τον Ιούνιο του 2015, τα αποτελέσματα των διεργασιών που ξεκίνησαν στο γοητευτικά χαοτικό μωσαϊκό της τουρκικής κοινωνίας ήταν πλέον ορατά. Τυπικά υπό την ηγεσία του Αχμέτ Νταβούτογλου, το AKP είδε για πρώτη φορά τα ποσοστά του να συρρικνώνονται και να υποχωρούν στο 40,87%, παρόλο που μόλις ένα χρόνο πριν, στην πρώτη εκλογή Προέδρου από τον λαό, ο θριαμβευτής Ερντογάν είχε λάβει το 51,79% των ψήφων. Ταυτόχρονα, το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP) με ηγέτη τον χαρισματικό Σελαχατίν Ντεμιρτάς κατάφερε κάτι που μέχρι τότε έμοιαζε αδύνατο: να γίνει το πρώτο φιλοκουρδικό κόμμα που πιάνει το υψηλότατο όριο του 10%, μπαίνοντας άνετα στη Βουλή με 13,12% αποτελώντας τη βασική επιλογή εκατοντάδων χιλιάδων προοδευτικών Τούρκων μη κουρδικής καταγωγής. Πριν το Γκεζί, κάτι τέτοιο θα ήταν απλώς αδύνατο να συμβεί.

Η σημαντική πτώση των ποσοστών και η απώλεια της αυτοδυναμίας του AKP σε συνδυασμό με την εντυπωσιακή εκλογική επιτυχία του HDP οδήγησαν το καταπληκτικό σατιρικό περιοδικό Penguen να κυκλοφορήσει την επομένη με ένα ιστορικό πρωτοσέλιδο: ένα δέντρο στο Γκεζί να χαχανίζει σαρκαστικά. Το πλήγμα στον επίδοξο τύραννο έμοιαζε να ήταν θανάσιμο.

Δυο χρόνια χάος

Θα χρειαστούν πιθανότατα χρόνια και δεκάδες βιβλία και επιστημονικές δημοσιεύσεις για να αναλυθούν και να εξηγηθούν τα όσα απίθανα ξεκίνησαν να συμβαίνουν στην Τουρκία αμέσως μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 2015, αρχικά ενόψει των επαναληπτικών εκλογών του Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς.

Μέσα σε λίγες εβδομάδες, η εκεχειρία του τουρκικού κράτους με την παραστρατιωτική/τρομοκρατική κουρδική οργάνωση «Εργατικό Κόμμα Κουρδιστάν» (PKK) κατέρρευσε και η νοτιοανατολική Τουρκία πήρε ξανά φωτιά. Περίπου 2.000 άνθρωποι έχουν ήδη χάσει τη ζωή τους, ολόκληροι οικισμοί καταστράφηκαν και περίπου 500.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες του σε μια ιδιότυπη εμφύλια σύρραξη που δεν προσέλκυσε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των δυτικών ΜΜΕ παρά την πρωτοφανή αγριότητα των συγκρούσεων.

Η πολύμηνη ακυβερνησία, η παραδοσιακή αδυναμία των Κούρδων πολιτικών να καταδικάσουν με τρόπο πειστικό τις πράξεις και τις παραλείψεις του PKK, η ενεργοποίηση τουρκικών εθνικιστικών αντανακλαστικών μπροστά στις σημαντικές ανθρώπινες απώλειες των τουρκικών σωμάτων ασφαλείας αλλά και οι δυο φρικτές βομβιστικές επιθέσεις στο Σουρούτς και την Άγκυρα δημιούργησαν ένα έντονο αίσθημα ανασφάλειας το οποίο κατάφερε να κεφαλαιοποιήσει ο Ταγίπ Ερντογάν στις εκλογές του Νοεμβρίου, κερδίζοντας ξανά την αυτοδυναμία με το εντυπωσιακό 49,5%.

Το AKP σχημάτισε ξανά κυβέρνηση, υπό τον Αχμέτ Νταβούτογλου, αλλά με κανέναν τρόπο δεν κατάφερε να υλοποιήσει την υπόσχεση περί σταθεροποίησης της χώρας. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις πολλαπλασιάστηκαν −κυρίως λόγω της εκκωφαντικά αποτυχημένης τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη Συρία−, το κυνήγι μαγισσών εναντίον δημοσιογράφων, επιχειρηματικών ομίλων και υποστηρικτών του αμφιλεγόμενου ιμάμη Φετουλάχ Γκιουλέν συνεχίστηκε και η τουρκική οικονομία άρχιζε να βιώνει το σοκ της παρατεταμένης αστάθειας με τον τουρισμό να καταρρέει, την τουρκική λίρα να χάνει μεγάλο μέρος της αξίας της και με την ανεργία να αυξάνεται ξανά μετά από καιρό.

Η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου του 2016 ήταν η χαριστική βολή στην εικόνα μιας χώρας που βρισκόταν πια σε ελεύθερη πτώση. Όπως και μετά τα γεγονότα του Γκεζί, ο Ταγίπ Ερντογάν επιβίωσε και πάλι πολιτικά, πιο βέβαιος από ποτέ ότι ήρθε η ώρα να πάρει στα χέρια του τον πλήρη έλεγχο της χώρας. Όχι τυχαία, το καθεστώς εκτάκτου ανάγκης που κηρύχθηκε μετά το πραξικόπημα παραμένει ακόμα σε ισχύ, μάλιστα παρατάθηκε για τρεις ακόμα μήνες ακριβώς την επομένη του δημοψηφίσματος.

Πλέον, η σύγκρουση με κάθε στοιχείο που αμφισβητούσε την κυριαρχία Ερντογάν αναβαθμίστηκε σε... εθνικό στόχο. Από την προφυλάκιση του ίδιου του Ντεμιρτάς και αρκετών ακόμα βουλευτών του HDP μέχρι τις δεκάδες χιλιάδες προσαγωγές, συλλήψεις και απολύσεις δικαστών, στρατιωτικών, αστυνομικών και απλών δημοσίων υπαλλήλων, το μήνυμα της κεντρικής διοίκησης ήταν σαφές: ή μαζί ή εναντίον μας.

Ναι ή Όχι στον Ερντογάν

Μετά από μια μακρά προεκλογική περίοδο που ουσιαστικά ξεκίνησε με πρωτοφανή ένταση την επομένη της αποτυχημένης απόπειρας πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, ο Ταγίπ Ερντογάν κατάφερε με το δημοψήφισμα της Κυριακής να πάρει στα χέρια του κάτι που τουλάχιστον μοιάζει −έστω κι αν πραγματικά δεν είναι− με λαϊκή εντολή νομιμοποίησης και μονιμοποίησης ενός αυταρχικού συστήματος διακυβέρνησης, με τον ίδιο στο ρόλο του απόλυτου κυρίαρχου.

Οι 18 προτεινόμενες συνταγματικές τροποποιήσεις που εγκρίθηκαν, δεν στοχεύουν στην εισαγωγή ενός δυτικού τύπου προεδρικού συστήματος στην Τουρκία, όπως ψευδεπίγραφα ισχυρίζεται ο Ερντογάν. Αντιθέτως, το νέο συνταγματικό κείμενο αναμένεται να ανοίξει τον δρόμο για εκείνο που εύστοχα και αναλυτικά ο καθηγητής Νίκος Αλιβιζάτος περιέγραψε στις σελίδες της Καθημερινής ως «επικράτηση του καισαρισμού στην Τουρκία» − με σαφή προοπτική μετατροπής του νέου πολιτεύματος σε ανοιχτή δικτατορία. Ο Πρόεδρος δεν θα τεθεί απλώς επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας. Θα καταστεί θεσμικά ανεξέλεγκτος, επιφυλάσσοντας μάλιστα για τον εαυτό του και τους στενούς συνεργάτες του πλήρη ασυλία, καθώς το νέο Σύνταγμα προβλέπει μεταξύ άλλων και μια φοβερά σύνθετη διαδικασία νομικής δίωξης τους.

Οι συνθήκες διεξαγωγής της προεκλογικής εκστρατείας ήταν τόσο πρόδηλα ευνοϊκές για την καμπάνια του «Ναι», που δεν χρειάζονται καν οι μεταγενέστερες ισχυρές ενδείξεις (περιορισμένης) νοθείας, για να κατανοήσει κανείς ότι αυτό το 51,4% υπέρ των συνταγματικών αλλαγών με κανέναν τρόπο δεν επιτρέπει στον Ταγίπ Ερντογάν να πανηγυρίζει. Αν στις προαναφερθείσες εκλογές του Ιουνίου του 2015 το πνεύμα του Γκεζί δεν κατάφερε να δημιουργήσει μια ενιαία αντι-Ερντογανική παράταξη, ο κοινός αγώνας διαφορετικών κομμάτων υπέρ του «Όχι» ενίσχυσε την αίσθηση μιας ιστορικής ανακωχής μεταξύ παραδοσιακών αντιπάλων, μπροστά στην ανάγκη ανατροπής του Ερντογάν.

Προς την τελική αναμέτρηση

Σε αντίθεση με αυτό που ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινής γνώμης ενδέχεται να έχει καταλάβει, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος της Κυριακής δεν έχει άμεσες συνέπειες. Το νέο Σύνταγμα θα τεθεί σε ισχύ μετά τις επόμενες προεδρικές εκλογές, οι οποίες προς το παρόν είναι προγραμματισμένες για τις 3 Νοεμβρίου του 2019.

Ο Ταγίπ Ερντογάν θα χρειαστεί να κερδίσει ξανά το 50% των ψήφων, κάτι που τότε ίσως να είναι πλέον αδύνατον. Όλα σήμερα δείχνουν ότι η τουρκική κοινωνία είναι έτοιμη και ίσως πιο ώριμη από τις ηγεσίες των κομμάτων της αντιπολίτευσης να υποστηρίξει μια κοινή υποψηφιότητα απέναντι στον υποψήφιο σουλτάνο. Η ώρα της σποράς των καρπών του Γκεζί πλησιάζει, έστω και με σημαντικά λιγότερο προοδευτικά χαρακτηριστικά από όσο οι άτυποι ηγέτες των διαδηλώσεων θα ήλπιζαν.

Σε μια απόδειξη ότι η Ιστορία καμιά φορά εκδικείται εκείνους που με το ζόρι επιχειρούν να τη γράψουν, η βασική αντίπαλος του Ερντογάν κατά την τελική αναμέτρηση ενδέχεται να είναι μια χαρισματική γυναίκα. Πρόκειται για την εθνικίστρια Μεράλ Ακσενέρ, η οποία παρόλο που προέρχεται από τους «Γκρίζους Λύκους» (MHP) έχει επιδείξει μια αξιοθαύμαστη προσήλωση στις αρχές του κοσμικού κεμαλικού κράτους. Η παθιασμένη υποστήριξή της στο «Όχι» στο δημοψήφισμα ακύρωσε στην πράξη την ανέντιμη συμφωνία της ηγεσίας του κόμματος της με τον Ταγίπ Ερντογάν και συνέβαλε καθοριστικά στην απονομιμοποίηση του εκλογικού αποτελέσματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι AKP και MHP έλαβαν μαζί 61,4% στις εκλογές του Νοεμβρίου του 2015, αλλά η από κοινού υποστήριξή τους στο «Ναι» απέφερε μονάχα 51,4% στις κάλπες της Κυριακής, κυρίως εξαιτίας της... αντάρτισσας Ακσενέρ.

Σήμερα, παρά την ήττα τους στο δημοψήφισμα, οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης έχουν κάθε λόγο να αισιοδοξούν για το μέλλον. Οι συνθήκες ακραίας πόλωσης δεν κατάφεραν να κρύψουν το ταβάνι της εκλογικής επιρροής του Ερντογάν, η Ευρωπαϊκή Ένωση μοιάζει επιτέλους να αντιλαμβάνεται ότι η επένδυσή της σε μια αυταρχικού τύπου σταθερότητα δεν αποδίδει τα αναμενόμενα και οι έντονοι κραδασμοί της τουρκικής οικονομίας φθείρουν ακόμα πιο χειροπιαστά την εικόνα του AKP.

Μια φίλη, που χθες πέρασε από το πάρκο Γκεζί, μου είπε ότι κάπως της φάνηκε ότι τα δέντρα χαμογελούσαν ξανά. Η ίδια φορούσε ένα μπλουζάκι που πρόσφατα αγόρασε από ένα παζάρι στο Ανατολικό Βερολίνο. Τα ξεφτισμένα γράμματά του ήταν σαφή: νομοτελειακά κάθε τείχος πέφτει...