Το ολοκαύτωμα της μνήμης

Τον Δεκέμβρη του 2004 επισκέφτηκα το Ράβενσμπρικ, ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης βόρεια του Βερολίνου. Σκοπός της επίσκεψής μου ήταν να συλλέξω στοιχεία για το μυθιστόρημά μου «Ντεκαφεϊνέ», του οποίου η κεντρική ηρωίδα είναι Εβραία ουγγρικής καταγωγής.

Γνώριζα από τη μελέτη των ιστορικών αρχείων ότι το Ράβενσμπρικ ήταν στρατόπεδο γυναικών. Αυτό που δεν ήξερα ήταν ότι το Ράβενσμπρικ ήταν ένας χώρος καταναγκαστικής εργασίας υπό τη διεύθυνση γνωστών γερμανικών βιομηχανιών, όπως η Siemens. 

Στο Ράβενσμπρικ δεν λειτουργούσαν θάλαμοι αερίων. Οι φυλακισμένες που οδηγούνταν εκεί κατασκεύαζαν πολεμοφόδια για το γερμανικό στρατό και εγκαταλείπονταν να πεθάνουν από το ψύχος, την πείνα, τις επιδημίες, την έλλειψη φαρμάκων και την εξοντωτική εργασία. 

Οι γυναίκες συλλαμβάνονταν είτε επειδή μετείχαν στην αντίσταση είτε λόγω της  θρησκευτικής, φυλετικής ή σεξουαλικής διαφορετικότητά τους. Καθολικές καλόγριες, εβραίες, τσιγγάνες, ομοφυλόφιλες, καθηγήτριες πανεπιστημίου, δημοσιογράφοι και διανοούμενες, που με τα κείμενά τους κατήγγειλαν τον φασισμό, έχασαν τη ζωή τους στο εργοστάσιο θανάτου του Ράβενσμπρικ.

Κάτι που ελάχιστοι γνωρίζουν είναι ότι εκεί άφησαν την τελευταία τους πνοή 121 Ελληνίδες. Άλλωστε, οι κρατούμενες προέρχονταν από όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης (Πολωνία, Ιταλία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Αλβανία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρωσία), καθώς και από την ίδια τη Γερμανία, κυρίως από το Βερολίνο που αντιστάθηκε σθεναρά στον Χίτλερ. 

Στο μουσείο του στρατοπέδου εκτίθενται σήμερα γράμματα, ημερολόγια, στολές εργασίας, εκατοντάδες σύμβολα πίστης, όπως χριστιανικά σταυρουδάκια και αστέρια του Δαυίδ και άλλα αντικείμενα που ανήκαν στις γυναίκες που οδηγήθηκαν εκεί. Το σημαντικότερο έκθεμα όμως είναι τα ονόματα και οι φωτογραφίες που διέθεσαν στο μουσείο οι χώρες καταγωγής των θυμάτων.

Η μόνη χώρα που δεν είχε αναρτήσει κανένα στοιχείο για τις γυναίκες που έχασαν τη ζωή τους στο Ράβενσμπρικ –ούτε μία φωτογραφία, ούτε ένα όνομα– είναι η Ελλάδα.

Η ύπαρξη σαφών στοιχείων είναι απαραίτητη από ψυχολογική και πολιτική άποψη για κάθε λαό που σέβεται την ιστορία και το παρελθόν του. Είναι σημαντικό να έχουν πρόσωπο και όνομα τα θύματα κάθε κτηνωδίας ώστε να μην αντιμετωπίζονται ως μια άμορφη μάζα ή ένας αριθμός. 

Κάποιοι λαοί δείχνουν να το έχουν κατανοήσει. Ταξιδιωτικά πρακτορεία στις ΗΠΑ, την Αυστραλία και τη Βρετανία διοργανώνουν επισκέψεις σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Ανατολικής Ευρώπης, όπως το Άουσβιτς στην Πολωνία. Τα διαφημίζουν στην πελατεία τους μέσω φυλλαδίων με φωτογραφίες και σύντομες λεζάντες που σκοπό έχουν να προσελκύσουν το τουριστικό ενδιαφέρον, όπως κάνουν για οποιοδήποτε άλλο αξιοθέατο ή προορισμό διακοπών. 

Στις αντιρατσιστικές οργανώσεις που διαμαρτύρονται κατά αυτών των ταξιδιών, καθώς βρίσκουν την όλη διαδικασία παρουσίασης των εργοστασίων θανάτου σε φυλλάδια διακοπών προσβλητική για τα θύματα του Ναζισμού, απαντούν ότι μόνο με την ενεργητική εκμάθηση και κατανόηση των ιστορικών γεγονότων, την ορθή πληροφόρηση από επιστημονικούς φορείς, και τη γνώση των ιστορικών πηγών μπορούν να αντιμετωπιστούν φασιστικά μορφώματα που συστηματικά παραποιούν την ιστορία.

Σε έρευνα Ισραηλινών και Αυστραλών επιστημόνων της ψυχικής υγείας που δημοσιεύθηκε πριν από λίγα χρόνια τονίζεται ότι η επίσκεψη σε ναζιστικό στρατόπεδο επηρεάζει σημαντικά τις υποσυνείδητες σκέψεις και πεποιθήσεις μας. Στην περίπτωση μάλιστα που έφηβοι ή νεαροί ενήλικες επισκέπτονται έναν τέτοιο τόπο μαρτυρίου για τα χιλιάδες παιδιά που δολοφονήθηκαν από τους Ναζί, καλό είναι να συνοδεύονται από γκρουπ φίλων ή ανθρώπων με κοινά με τους ίδιους χαρακτηριστικά –όπως η χώρα καταγωγής– ώστε να έχουν την απαραίτητη ψυχολογική υποστήριξη στο σοκ που αναμφίβολα θα υποστούν. 

Είναι επίσης καλό μετά μία τέτοια επίσκεψη να ακολουθούν επισκέψεις σε μουσεία τέχνης, θέατρα, γκαλερί, ή ακόμα και σε τόπους λατρείας, όπως μια συναγωγή ή ένας χριστιανικός ναός, σε χώρους δηλαδή όπου συγκεντρώνονται τα θετικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας, καταδεικνύοντας την ικανότητα του ανθρώπου για το καλό, το όμορφο, και το πραγματικά αξιόλογο.

Η άρνησης της ναζιστικής θηριωδίας, ακόμη κι από τα έδρανα της ελληνικής Βουλής, πιστεύω ότι καθιστά αναγκαία τη διοργάνωση ταξιδιών για εφήβους και νέους ενήλικες σε τόπους όπου τελέστηκαν τα ναζιστικά εγκλήματα, όπως το Δίστομο και τα Καλάβρυτα, ή στο σχεδιαζόμενο Μουσείο Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης που θα αποτελέσει ένα φόρο τιμής στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης, που μέχρι το 1940 αριθμούσε 50.000 μέλη, και θα λειτουργήσει ως κέντρο παιδείας ενάντια στο μίσος και το φασισμό.

Μνήμη που δεν συνοδεύεται από στοχασμό γρήγορα ατονεί και εκφυλίζεται. Τα τραύματα του παρελθόντος επουλώνονται μέσα από τη διαδικασία της ανάλυσης που οδηγεί στην περισυλλογή και όχι με τη μετάθεση, την άρνηση και τη σιωπή – και σίγουρα όχι με τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας με στόχο την ικανοποίηση κομματικών συμφερόντων.

Αν δεν κατανοήσουμε και δεν αποδεχτούμε το παρελθόν μας, δεν θα καταφέρουμε ποτέ να δημιουργήσουμε μια σαφή εικόνα για το ποιοι είμαστε στο παρόν και για το πώς θέλουμε να εξελιχθούμε στο μέλλον.