Αυτές τις μέρες μεταφράζω δύο διαλέξεις του Στέφαν Τσβάιχ με τίτλο «Έκκληση στους Ευρωπαίους»: οι μεγάλοι συγγραφείς και στοχαστές είναι μεγάλοι επειδή βλέπουν ό,τι εμείς οι υπόλοιποι απλώς κοιτάμε.
Ήδη από τη δεκαετία του 1930, ο Στέφαν Τσβάιχ καλούσε τις ευρωπαϊκές χώρες να ενωθούν ώστε να αντιμετωπίσουν τον εθνικισμό –που απέκτησε πλήθος παραλλαγών (από τον βαλκανικό αλυτρωτισμό μέχρι τον πανρωσισμό)– και τον ιμπεριαλισμό, ο οποίος συνδεόταν τότε με την αποικιακή επέκταση και την αποικιοκρατική αντιζηλία. Ίσως ήταν πολύ νωρίς για να μιλάμε περί υπερεθνικού φρονήματος: ο φασισμός, ο ναζισμός και ο σταλινισμός, που αναπτύχθηκαν μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν κονιορτοποίησαν μόνο το νεογέννητο ευρωπαϊκό όνειρο αλλά και κάθε άλλο όνειρο. Ύστερα, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το εμβρυϊκό ευρωπαϊκό σχέδιο έχασε το ιδεαλιστικό του περιεχόμενο· έγινε μια επιτακτική αναγκαιότητα: τα γεγονότα απεδείκνυαν ότι οι Ευρωπαίοι ήταν έτοιμοι να αλληλοσπαραχθούν και να καταστρέψουν ολόκληρο τον κόσμο. «Σκοτεινή ήπειρος» ήταν λιγότερο η Αφρική και περισσότερο η Ευρώπη. Χρειάζονταν μεγάλες αποφάσεις που μπορούσαν να ληφθούν από διορατικούς ηγέτες και φιλόδοξες ελίτ – όχι από τις μάζες.
Αυτό δεν σήμαινε ότι η ενωμένη Ευρώπη θα ήταν αποτέλεσμα «τεχνητών συνθηκών και συμφωνιών», όπως υποστήριξε αργότερα η Μάργκαρετ Θάτσερ κι όπως υποστηρίζουν σήμερα, με χαρακτηριστική στενοκεφαλιά, οι ευρωσκεπτικιστές: το ευρωπαϊκό στοίχημα θα κερδιζόταν μόνο αν οι λαοί κατανοούσαν την κοινή τους καταγωγή, τη συμμετοχή και τη συνεισφορά τους στον ίδιο πολιτισμό· δηλαδή, αν όλοι εμείς που ζούμε δυτικά των Ουραλίων –ένα συμβατικό αλλά συμβολικό σύνορο– κινούμασταν πρόθυμα στην κατεύθυνση της ευρωπαϊκής ομοσπονδοποίησης. Σήμερα ωστόσο ο εθνικισμός της κάθε χώρας, του κάθε ευρωπαϊκού «λαού» (τα εισαγωγικά μαρτυρούν μια ακόμα σύμβαση) οξύνεται και την ευθύνη έχουν οι δεξιοί και αριστεροί λαϊκιστές που έχουν στρέψει τους Ευρωπαίους εναντίον του εαυτού τους.
Ο Στέφαν Τσβάιχ, συγκλονισμένος από τον Μεγάλο Πόλεμο, έβλεπε το μέλλον με ανάμεικτα αισθήματα· κι όταν το 1941 το μέλλον έγινε φρικτό παρόν, ο μεγάλος Ευρωπαίος αυτοκτόνησε. Το 1932, στις διαλέξεις του στη Φλωρεντία και στο Μιλάνο, επικαλέστηκε τον Νίτσε που είχε κάνει λόγο «για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» – έναν όρο πολιτικό και ταυτοχρόνως “überpolitisch”. Ο Νίτσε σχολίαζε την παθολογική άγνοια των Ευρωπαίων που αποξενώνονταν μεταξύ τους: το 1880 επεσήμαινε ένα φαινόμενο συλλογικού παραλογισμού που επιτείνεται και πάλι τα τελευταία χρόνια εφόσον τα προβλήματα της Ευρώπης αποδίδονται στην ενοποίησή της και όχι στο αντίστροφο, στην ανεπαρκή και ημιτελή της ενοποίηση. Από αυτή την ελλειμματικότητα απορρέει η ανημπόρια των ευρωπαϊκών χωρών και της ΕΕ να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση στον Νότο και τη, δυνάμει, μοιραία απειλή του Ισλάμ.
Στην ανημπόρια συντελεί η ποιότητα του πολιτικού προσωπικού: κοντόφθαλμοι και μέτριοι άνθρωποι (τόσο στις κυβερνήσεις όσο και στην αντιπολίτευση) καλούνται να διαχειριστούν προκλήσεις που τους ξεπερνούν. Πού οδηγεί τελικά αυτή η παθολογία; Στον εθνικισμό, σ’ αυτή την «τρέλα» όπως τον χαρακτηρίζει ο Τσβάιχ· παραλλήλως, οδηγεί σε στάση εθελοτυφλίας και μοιρολατρίας (την οποία επέδειξαν οι Ευρωπαίοι στις παραμονές και των δύο καταστροφικών πολέμων οι οποίοι, περιέργως, τους «αιφνιδίασαν»)· την ίδια εθελοτυφλία και μοιρολατρία δείχνουν και σήμερα. Όσο για τον ταυτοτικό λαϊκισμό, υπερτονίζει, όπως συνέβαινε στον Μεσοπόλεμο, τις «διαφορές» ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς λαούς, ανασύρει αρχαία ή απαρχαιωμένα στερεότυπα και, διασπώντας την Ευρώπη, αποτυγχάνει να διαχειριστεί τα οικονομικά της προβλήματα και να αναχαιτίσει τον ισλαμικό σκοταδισμό ακόμα κι όταν τον αναγνωρίζει. Εx oriente tenebrae.
Χρειάζεται ευρωπαϊκή ενημέρωση, ευρωπαϊκή παιδεία. Και γιατί όχι, μια δόση, ευρωπαϊκής μυθολογίας που μπορεί να μας κάνει ισχυρότερους και πιο αισιόδοξους για τη μοίρα μας. Αν διατρέξουμε την ευρωπαϊκή ιστορία, θα διαπιστώσουμε εύκολα ότι, λόγου χάρη, οι Γάλλοι είναι ένα μωσαϊκό λαοτήτων που ενώθηκαν «τεχνητά», όπως άλλωστε και οι Γερμανοί και οι Ιταλοί που ήταν επί αιώνες χωρισμένοι σε κρατίδια. Τι σημαίνει «Είμαι Αυστριακός;» (όπως ήταν ο Στέφαν Τσβάιχ). Και ποια είναι η διαφορά του Αυστριακού από τον Γερμανό ή τον Ούγγρο; Η ιστορία αποδεικνύει ότι αν οι Νορμανδοί δεν είχαν καταπλεύσει στην Αλβιόνα, οι σημερινοί Άγγλοι δεν θα ήταν οι σημερινοί Άγγλοι· κι όσο για τους Σκανδιναβούς, εκτός τού ότι, όπως είναι φυσικό, μοιάζουν μεταξύ τους, μοιράζονται τις ίδιες ρίζες με ολόκληρη τη Βόρεια Ευρώπη. Αν πρέπει να προσθέσουμε την Ελλάδα σ’ αυτή την κοινή ιστορία –και νομίζω ότι είναι απολύτως απαραίτητο– υπήρξε και παραμένει η Πύλη της Δύσης. Αν oι Ροδίτες και οι Κύπριοι δεν είχαν φτάσει στη Μασσαλία το 600 π.Χ...αν...
Τα επιχειρήματα της κοινής ευρωπαϊκής πατρίδας έχουν ακουστεί τόσες φορές ώστε καταντούν απλοϊκά και τετριμμένα: ο χριστιανισμός, η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός, οι λαϊκές, κοσμικές επαναστάσεις, το κράτος δικαίου· ακόμα και το ίδιο το κράτος ως επινόηση. Στην Ευρώπη ο εθνικισμός θα έπρεπε, και θα μπορούσε, να χάσει το νόημά του. Στην πορεία της ιστορίας, πολλές εθνότητες ξεχάστηκαν: είτε έσβησαν δημογραφικά, είτε αφομοιώθηκαν εθελοντικά, είτε βρέθηκαν σε περιβάλλον εθνικιστικών πλειοψηφιών που τις παραμέρισαν, που τις κατέστησαν αόρατες. Υπάρχει κάτι ενδιαφέρον στην εκούσια invisibility, στο να μην κραδαίνουμε σημαίες της εθνικής, θρησκευτικής και πολιτιστικής μας ταυτότητας, στο να είμαστε πρώτα Ευρωπαίοι και στη συνέχεια Γερμανοί, Τσέχοι ή Έλληνες· στο να είμαστε θρησκευόμενοι στον ιδιωτικό, όχι στον δημόσιο χώρο· στο να έχουμε ταυτότητες πολλαπλές και συμφιλιωμένες μεταξύ τους. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι πολιτισμός του ατόμου και της ιδιωτικότητας· η “privacy” είναι ευρωπαϊκή αξία, αξία της Δύσης. Όσο για την αφομοίωση και την επιμειξία θα έπρεπε να βιώνονται θετικά, όχι ως κατάπνιξη κάποιας υπερήφανης και δήθεν μοναδικής ταυτότητας.
Η Ευρώπη, όπως γράφει ο Τσβάιχ, οφείλει να αποτοξινωθεί· πρώτα από τη μέθη του εθνικισμού· ύστερα από το αίσθημα ματαίωσης που δημιούργησαν τα χονδροειδή της λάθη: η επιβράδυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η γραφειοκρατικοποίηση του διοικητικού συστήματος των Βρυξελλών, η αποτυχία να αναγνωρίσουμε στην μετακομμουνιστική Ρωσία μια ευρωπαϊκή χώρα, η αφελής, πρόχειρη και μυωπική πολιτική της πολυπολιτισμικότητας. Μολονότι η θρησκεία παραμένει το όπιο των λαών – αν και δεν τους αποκοιμίζει· αντιθέτως, σε μια έκρηξη παρενεργειών, τους καθιστά βαρβάρους – ο εθνικισμός, ιδιαίτερα αυτή η παραλλαγή του ευρωπαϊκού σεκταρισμού, μπορεί να αποβεί ακόμα πιο επικίνδυνη ουσία.
11°
