Εμπιστοσύνη: το blue chip του μέλλοντος

Πρόπερσι, στην Βαρκελώνη, μου έκλεψαν το πορτοφόλι. Στην αστυνομία που πήγα να το δηλώσω, συνάντησα μια ομοιοπαθή Σουηδέζα. Πιάσαμε κουβέντα. Μου είπε ότι δεύτερη φορά είχε αυτή την εμπειρία. Η πρώτη ήταν, πριν κάποια χρόνια, στην Αθήνα. Προσπάθησα να εκμαιεύσω την άποψή της για τους Έλληνες και, τέλος πάντων, τη συνολική εικόνα που σχημάτισε για τη χώρα μας. Μου απάντησε ότι την Ελλάδα την αγαπάει, είχε έρθει να δει μια φίλη της Ελληνίδα και μαζί έκαναν βόλτα την ημέρα της κλοπής. Κλέφτες υπάρχουν παντού και δεν θα έσπευδε να κακοχαρακτηρίσει συνολικά τους Έλληνες ή τους Ισπανούς από ένα περιστατικό που μπορεί να συμβεί στον οποιονδήποτε, οπουδήποτε. Φυσικά ήταν μια δυσάρεστη εμπειρία, αλλά η πιο δυσάρεστη δεν ήταν αυτή καθεαυτή η κλοπή. Ήταν αυτό που επακολούθησε, στην αστυνομία. 

Και μου εξήγησε: «Έχω ασφαλιστικό συμβόλαιο που με αποζημιώνει σε περίπτωση κλοπής. Η ασφάλεια μού δίνει πίσω τα λεφτά που είχα στο πορτοφόλι. Φυσικά, επειδή κανένας δεν μπορεί να αποδείξει πόσα λεφτά είχες την στιγμή της κλοπής, η ασφάλεια δέχεται ως αληθές το ποσό που θα δηλώσεις στην αστυνομία. Πρόκειται για ένα συμβόλαιο εμπιστοσύνης. Αυτή η παροχή εμένα με κάνει να νοιάζομαι περισσότερο για τα χρήματα που κουβαλάω μαζί μου, αφού πλέον, αν μου τα κλέψουν, εμπλέκω και κάποιους άλλους ανθρώπους στους οποίους θα μεταφερθεί η απώλεια. Έτσι όταν κυκλοφορώ έχω μόνο την κάρτα μου και τα απαραίτητα ψιλά - τα υπόλοιπα τα αφήνω στο χρηματοκιβώτιο του ξενοδοχείου. Όταν με έκλεψαν στην Αθήνα, είχα στο πορτοφόλι μου 55 ευρώ. Στο αστυνομικό τμήμα που έκανα την καταγγελία είπα ότι χρειάζομαι ένα αντίγραφο για την ασφάλεια οπότε ακούω με έκπληξη την φίλη μου που έκανε την διερμηνέα να μου λέει: ο αστυνομικός σού προτείνει να γράψει ότι είχες 500 ευρώ στο πορτοφόλι! Δεν το πίστευα στα αφτιά μου! Ο άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για να προστατεύει τον πολίτη από τις κλοπές, μου πρότεινε να συνεργαστούμε για να κλέψουμε μαζί την ασφαλιστική μου εταιρεία! Δεν ξέρω αν το έκανε για να του δώσω μερίδιο, ή επειδή μπορεί να σκέφτηκε ότι έτσι θα με «παρηγορούσε» από την δυσάρεστη εμπειρία. Δεν κάθησα να ακούσω τίποτε άλλο! Είπα στη φίλη μου να του μεταφέρει (γιατί κανένας στο τμήμα δεν ήξερε αγγλικά) ότι είναι πιο ανήθικος από τον πορτοφολά, κι ότι το να σπάσω ένα συμβόλαιο εμπιστοσύνης είναι για μένα χειρότερο από το να χάσω οποιοδήποτε ποσό! Θυμάμαι την έκφραση απορίας στο πρόσωπο του αστυνομικού, που περίμενε να του πω και μπράβο! Με κοίταζε σαν να έλεγε: μα πόσο χαζοί είναι αυτοί ο Σουηδοί!»

Κι όμως, όσοι λειτουργούν έτσι μόνο χαζοί δεν είναι. Έχουν καταλάβει ότι η εμπιστοσύνη και η ηθική στάση που προκαλεί συμφέρει! Αν οι ασφαλισμένοι της εταιρείας δήλωναν παραπάνω ποσά ή ανύπαρκτες κλοπές, το ασφαλιστικό πρόγραμμα δεν θα «έβγαινε», και η εταιρεία ή θα αύξανε τα ασφάλιστρα ή θα το καταργούσε. Η ηθική είναι ένα μακροπρόθεσμο πλαίσιο επιβίωσης μιας κοινωνίας. Η ανηθικότητα είναι κοντόφθαλμη. Καταλήγει, αργά ή γρήγορα, εις βάρος σου. Η ηθική δεν είναι μεταφυσική επιλογή. Είναι καθαρός ορθολογισμός, αλλά με ευρύτερη αντίληψη. Με συμφέρει να ζω σε μια κοινωνία με αρχές. Κερδίζω χρόνο και χρήμα. Έχω καλύτερη ποιότητα ζωής, λιγότερο άγχος, λιγότερα απρόοπτα. Παίρνω λιγότερα μέτρα προφύλαξης. Σχεδιάζω το μέλλον και πατάω σε σταθερές. Η ηθική είναι επένδυση.

Όμως, ο συγκεκριμένος αστυνομικός δεν μπορούσε να φανταστεί ότι υπάρχει και αυτή η άποψη. Δεν είχε νοιώσει ποτέ συμβαλλόμενος σε ένα συμβόλαιο εμπιστοσύνης. Δεν το παρατήρησε πουθενά γύρω του. Όλες του οι παραστάσεις ήταν από ένα σύστημα ανομίας που έχει μολύνει τα πάντα, από την «λογική» ο κλέψας, του κλέψαντος. Ούτε σκέφτηκε ποτέ το κόστος της έλλειψης εμπιστοσύνης, διότι η έννοια της σχέσης κόστους - αποτελέσματος είναι άγνωστη στον Δημόσιο Τομέα. Αν ο διαχειριστής των χρημάτων του φορολογούμενου, δηλαδή το κράτος, δεν ενδιαφέρεται ούτε για το δίκαιο, ούτε για το ηθικό, γιατί να νοιαστεί ένας αστυφύλακας για τη σουηδική ασφαλιστική εταιρεία; Όμως, είτε νοιαζόμαστε είτε όχι, η εμπιστοσύνη είναι και οικονομικό μέγεθος. Η υιοθέτησή της φέρνει κέρδος. Η έλλειψή της κοστίζει. Θέλετε να προσπαθήσουμε να τα μετρήσουμε αυτά; Το παρακάτω παράδειγμα προσφέρεται.

Ήμουν πριν δύο εβδομάδες στα Δωδεκάνησα. (Η Δημιουργία, ξανά! δεν θυμάται την περιφέρεια μόνο σε προεκλογικές περιόδους.) Συνάντησα τον Περιφερειάρχη. Και μου περιέγραψε πώς ξόδεψε 6 μήνες για να πάρει άδεια εγκατάστασης ενός συστήματος αφαλάτωσης στη Χάλκη. «Πίεζα, φώναζα, απειλούσα», μου είπε, «για κάτι που χρειάζεται μια πρίζα για να παίρνει ρεύμα, μια σωλήνα για να παίρνει νερό από τη θάλασσα και άλλη μία για να διοχετεύει το καθαρό νερό στο δίκτυο ύδρευσης. Χρειάστηκαν 2 υπουργικές αποφάσεις, 2 κοινές υπουργικές αποφάσεις, 38 αδειοδοτήσεις, και η σχετική καταχώρηση στο ΦΕΚ είχε 84 αναφορές σε νόμους, που αρκετοί είναι αντιφατικοί μεταξύ τους! Η αλληλογραφία, κούτες!»

Για υπολογίστε, πόσο κόστισαν: 

• οι ανθρωποώρες των εκατοντάδων, κυριολεκτικά, εμπλεκομένων; (Μεταξύ των αδειών ήταν από το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας και την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου η οποία έπρεπε κι αυτή να πάρει άδεια για το ίδιο θέμα από το ΓΕΝ και το ΥΕΝ!)
• τα ταξίδια τους;
• η συντήρηση των χώρων των εμπλεκομένων (ενοίκια, θέρμανση, καθαριότητα κ.λ.π.) το αντίστοιχο διάστημα;
• η διακίνηση της αλληλογραφίας;
• η ψυχική καταπόνηση;
• η μη διεκπεραίωση άλλων σημαντικότερων θεμάτων (εναλλακτικό κόστος);
• η μη τροφοδοσία της Χάλκης όσο διάστημα δεν λειτουργούσε το σύστημα
• η μη απορρόφηση των κονδυλίων και η καθυστέρηση στην κυκλοφορία το χρήματος;
• η θέσπιση τόσων νόμων και η παρακολούθηση της εφαρμογής τους;
• όσα ακόμα μπορεί να σκεφθεί ο καθένας μας;

Γιατί θα πρέπει, κοτζάμ Περιφερειάρχης, να πάρει βεβαίωση από την ΔΕΗ ότι υπάρχει στο σημείο της εγκατάστασης, παροχή ηλεκτρικού; Είναι ηλίθιος, να τοποθετήσει κάτι που λειτουργεί με ρεύμα, εκεί που δεν υπάρχει ρεύμα;Γιατί οτιδήποτε γίνεται στου γιαλού τα βοτσαλάκια χρειάζεται άδεια από το Πολεμικό Ναυτικό; Απειλεί η σωλήνα του αφαλατωτή, καμιά φρεγάτα; Είναι τόσο δύσκολο να ορίσει μόνιμα το Πολεμικό Ναυτικό ποιες είναι οι περιοχές τού ενδιαφέροντός του, ώστε αυτόματα, ό,τι βρίσκεται εκτός αυτών, να μην χρειάζεται την πραγματογνωμοσύνη του... ναυάρχου;

Αντίστροφα: πόσο θα κέρδιζε η Εθνική Οικονομία αν το κράτος εμπιστεύονταν τους ίδιους τους εκλεγμένους τοπικούς άρχοντες και τους θεωρούσε ικανούς να διαχειριστούν τα θέματα της ευθύνης τους; Ένα πράγμα μόνο χρειαζόταν να τους υποχρεώσει: να αναρτούν τα πάντα στο διαδίκτυο! Κάθε απόφαση, με τις παραμέτρους της και την μελέτη σκοπιμότητας να είναι στην κρίση των πολιτών.

Η εμπιστοσύνη είναι αυτή που, αν την υιοθετήσουμε, θα απογειώσει την οικονομία. Φανταστείτε ένα εντελώς διαφορετικό μοντέλο αδειοδότησης: υπεύθυνος θα είναι ο ίδιος ο Πολίτης που θα βεβαιώνει την τήρηση των νόμων, εξασφαλίζοντας εκθέσεις από ιδιώτες πιστοποιημένους ελεγκτές, όπως ξεκίνησε να γίνεται με τους μηχανικούς, ή όπως γίνεται εδώ και χρόνια με τους ορκωτούς λογιστές. Όμως, αν βεβαιώσει, ο ίδιος ή ο ελεγκτής, κάτι που δεν τηρήθηκε, οι ποινές θα είναι δρακόντειες. Την πρώτη φορά που θα ανακαλυφθεί, τρώει ένα βαρβάτο πρόστιμο και την δεύτερη φορά, τού αφαιρείται η άδεια άσκησης επαγγέλματος. Θα ρίσκαρε κανείς να κάνει τα «στραβά μάτια», ακόμα και στον αδελφό του, αν οι ποινές ήταν τόσο αυστηρές; Πόσες αδειοδοτήσεις, που αραχνιάζουν στα συρτάρια των «αρμοδίων» θα είχαν ήδη δοθεί, πόσες θέσεις εργασίας θα είχαν δημιουργηθεί, πόσο χρήμα θα έρρεε στην εθνική οικονομία αν ίσχυε αυτός ο απλός κώδικας εμπιστοσύνης; Γιατί τον Έλληνα (όπως και κάθε πολίτη) τον εμπιστεύεται το αμερικανικό, το αυστριακό, το ολλανδικό Δημόσιο αλλά τον θεωρεί εκ προοιμίου απατεώνα το ελληνικό;

Ο ασφυκτικός και εξονυχιστικός κρατικός έλεγχος, στην πραγματικότητα ακυρώνει τον έλεγχο. Όταν κάτι είναι τόσο δαιδαλώδες και χρονοβόρο αποθαρρύνει τους υγιείς, αλλά προσφέρει το ιδανικό περιβάλλον για να κρύβονται και να αναπαράγονται τα τρωκτικά. Επίσης, όταν μια ολόκληρη νομοθεσία είναι κρατικοκεντρική δεν μπορεί, όχι να βοηθήσει, αλλά ούτε καν να παρακολουθήσει τις εξελίξεις της οικονομίας. Ακόμα ένα παράδειγμα από τη Ρόδο:

Μετά από αντιδράσεις ετών, επιτέλους απελευθερώθηκε η αγορά των κρουαζιεροπλοίων. Οι χιλιάδες επιβάτες λοιπόν που κατακλύζουν τη Ρόδο, θέλουν να μπορούν να επισκέπτονται τους αρχαιολογικούς χώρους μέχρι τις 6 το απόγευμα. Αυτό σημαίνει υπερωριακή απασχόληση για τους φύλακες. Το κράτος δεν δίνει άλλα λεφτά. Βέβαια, δεν σκέφθηκε κανένας να μετρήσει τα εισιτήρια που θα κόψουν και να δει ότι η υπερωριακή αμοιβή φέρνει πολλαπλάσια έσοδα! Παρ’ όλα αυτά, η λύση βρέθηκε: τις υπερωρίες θα τις πληρώνουν οι ταξιδιωτικοί πράκτορες (που έχουν συμφέρον η κρουαζιέρα να έχει πιο πλούσιο πρόγραμμα) και μάλιστα θα είναι πολύ παραπάνω από αυτά που θα έδινε η κρατική υπηρεσία. Οι φύλακες συμφωνούν! Το κράτος επίσης θα έχει έσοδα από την αυξημένη προσέλευση. Κι όμως, το σχέδιο δεν μπορεί να προχωρήσει! Γιατί; Διότι δεν υπάρχει νομική «φόρμουλα» ώστε ένας δημόσιος υπάλληλος να παίρνει υπερωρίες από ιδιώτη! Διότι όσοι πρέπει να πάρουν τέτοιες αποφάσεις, επικαλούνται τις πιθανές θεωρητικές παρενέργειες του μέτρου, αν ποτέ συμβούν, και αγνοούν τα πρακτικά οφέλη, σήμερα! Διότι η μόνιμη αντίδραση του κράτους απέναντι στο διαφορετικό, το καινοτόμο είναι η καχυποψία και η δυσπιστία.

Δεν ξέρω αν αλλάζει αυτή η νοοτροπία. Ξέρω όμως ότι ακόμα και μέσα στον κρατικό μηχανισμό υπάρχουν πολλά δημιουργικά μυαλά, που τώρα είναι τιμωρία, στη γωνία, γιατί δεν δηλώνουν υποταγή στις κομματικές μούμιες. Ξέρω, επίσης, ότι ο ιδιωτικός τομέας, που τώρα σφαγιάζεται, δεν έπαψε ποτέ να έχει δημιουργικές ιδέες. Μήπως ήρθε η ώρα για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο; Μήπως εκτός από τα ποσά της νέας δόσης, αρχίζουμε να μετρούμε και κάποιες άλλες αξίες; Δεν θα σας το υποδείξει κανένας χρηματιστηριακός αναλυτής, αλλά αν ψάχνετε blue chip, ρίξτε μια ματιά στα… θεμελιώδη της εμπιστοσύνης. Ίσως να είναι το μόνο πραγματικό μας θεμέλιο.