Παγκοσμιοποίηση και λαϊκισμός

Η εκλογή Τραμπ αποδόθηκε από αρκετούς στη δυνατότητα του νέου πρόεδρου να εκφράσει τα θύματα της παγκοσμιοποίησης. Μερικοί προχώρησαν θεωρώντας ότι οι οικονομικές συνθήκες εξηγούν μια τόσο ακατανόητη εξέλιξη. Δεν είναι η πρώτη φορά που όσα συμβαίνουν στον κόσμο επιχειρείται να αποδοθούν στην οικονομία. Προηγουμένως είχε επιχειρηθεί να ερμηνευτεί και η τρομοκρατία των ισλαμιστών σαν αποτέλεσμα της φτώχειας. Υπήρχαν αναλυτές οι οποίοι έβλεπαν τις δολοφονικές ενέργειες των ισλαμιστών σαν την αντίδραση των απελπισμένων απέναντι στον κόσμο που ευθυνόταν για την κατάστασή τους

Φτώχεια υπάρχει σε πολλές περιοχές του πλανήτη, με πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τις φαβέλες των μεγαλουπόλεων της Λατινικής Αμερικής. Εκεί η φτώχεια μπορεί να ευνοεί την εγκληματικότητα, αλλά δεν οδηγεί ποτέ σε πράξεις μαζικής δολοφονίας. Αντίθετα, πολλοί ισλαμιστές τρομοκράτες προέρχονται από πλούσιες οικογένειες και κάθε άλλο παρά αποκλεισμένοι μπορούν να θεωρηθούν.

Επίσης οι ισλαμιστές τρομοκράτες δεν στρέφονται μόνο κατά των δυτικών χωρών. Οι επιθέσεις τους στρέφονται κυρίως εναντίον των ίδιων των κατοίκων των μουσουλμανικών χωρών, με πάρα πολλά θύματα και τόσο μεγάλη συχνότητα, ώστε πλέον να μην αποτελούν είδηση.

Σε οικονομικούς λόγους αποδίδεται και η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη. Η ανεργία, η φτώχεια και η οικονομική ανασφάλεια θεωρείται από πολλούς ότι στέλνουν οπαδούς στα ξενοφοβικά και εθνικιστικά κόμματα. Όμως παρατηρούμε ότι τα ακροδεξιά σχήματα κερδίζουν έδαφος και σε χώρες όπως η Νορβηγία, η Ολλανδία και η Αυστρία, όπου η ανεργία είναι πολύ χαμηλή και τα εισοδήματα δεν παρουσιάζουν μείωση.

Πολλοί αριστεροί ενοχοποιούν για την άνοδο της ακροδεξιάς την παγκοσμιοποίηση, το νεοφιλελευθερισμό και τις ανισότητες. Όμως οι ίδιοι δεν μπορούν να απαντήσουν γιατί οι ψηφοφόροι, αντί να στραφούν στην ακροδεξιά, δεν προτιμούν τα αριστερά κόμματα που είναι περισσότερο μαχητικά απέναντι στην παγκοσμιοποίηση, το νεοφιλελευθερισμό, και τις ανισότητες.

Στις αμερικανικές εκλογές ο Τραμπ έχασε στη λαϊκή ψήφο και εκλέχτηκε λόγω του εκλογικού συστήματος, επειδή συγκέντρωσε μεγαλύτερο αριθμό εκλεκτόρων από την αντίπαλό του. Επίσης δεν επιβεβαιώνεται από τις πρώτες αναλύσεις η εκτίμηση ότι τα φτωχότερα στρώματα στράφηκαν προς τον Τραμπ. Παρόλα αυτά, το γεγονός ότι ένας υποψήφιος με αυτή την προσωπικότητα και αυτό το λόγο κέρδισε τις εκλογές σημαίνει ότι υπήρξαν ισχυρές ταυτίσεις μεταξύ των ψηφοφόρων και του νέου προέδρου.

Η οικονομική πραγματικότητα δεν είναι άσχετη με τις πεποιθήσεις των πολιτών. Όμως οι οικονομικές συνθήκες δεν μεταφράζονται αυτομάτως σε πολιτική τοποθέτηση. Οι πολιτικές ταυτίσεις αναπτύσσονται σε ένα ρευστό, πολύπλοκο και συχνά αντιφατικό χώρο όπου η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα συναντά τις ιδεολογίες, τις αληθείς ή ψευδείς αντιλήψεις, ακόμη και τις θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφορούν.

Στις σύγχρονες κοινωνίες χωρούν πολλές αναγνώσεις της ίδιας πραγματικότητας. Το παράδειγμα της ελληνικής κρίσης είναι ζωντανό. Πάρα πολλοί συμπολίτες μας προτίμησαν να αντιληφθούν την κρίση σαν μια προσπάθεια των ξένων κέντρων να πλήξουν τον ελληνικό λαό και να κλέψουν τον πλούτο της χώρας.

Η εξωπραγματική αντίληψη της ελληνικής κρίσης δεν δικαιολογείται από τα οικονομικά αποτελέσματά της στις ζωές των ανθρώπων. Υπήρξαν πολλοί φτωχοί και άνεργοι που δεν υιοθέτησαν τις θεωρίες συνωμοσίας και αντιμετώπισαν με σύνεση τη δύσκολη κατάσταση που βίωσαν. Αντίθετα υπήρξαν πολλοί ευκατάστατοι συμπολίτες μας που ήταν έτοιμοι να δεχτούν τα πιο εξωφρενικά σενάρια και να αντιδράσουν με υστερικό τρόπο στην κρίση.

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν και εκείνοι που ενώ απήλαυσαν πολύ μεγάλες αυξήσεις και προνόμια στα χρόνια που προηγήθηκαν, όταν αφαιρέθηκε μέρος των «κεκτημένων» ένιωσαν σαν να έχασαν τα πάντα. Νόμισαν ότι έγιναν προλετάριοι που δεν είχαν να χάσουν τίποτε πλέον. Βεβαίως ούτε το εισόδημά τους, ούτε η περιουσία τους τούς κατέτασσαν στους φτωχούς. Όμως η υποκειμενική αίσθηση φτώχειας ήταν πανίσχυρη, καθόρισε την πολιτική τους συμπεριφορά και παρήγαγε πολιτικά αποτελέσματα.

Ο λαϊκισμός και η δημαγωγία έχουν τον τρόπο να παραπλανούν τους πολίτες, να εκμεταλλεύονται τα πραγματικά προβλήματα και να παρουσιάζουν εύκολες λύσεις. Ο λόγος τους γίνεται ελκυστικός γιατί επιτρέπει σε αρκετούς πολίτες να ταυτιστούν μαζί του. Ο λαϊκισμός και η δημαγωγία επικοινωνούν τόσο με τα οικονομικά αιτήματα των πολιτών, όσο και με τις μετα-υλιστικές τους ανησυχίες και ανασφάλειες, που σχετίζονται με ζητήματα όπως το μεταναστευτικό και οι εθνικές ταυτότητες.

Το πρόβλημα παρουσιάζεται όταν έρχεται η ώρα να συγκρουστούν με την πραγματικότητα οι εύκολες λύσεις των δημαγωγών. Η ελληνική εμπειρία μάς λέει ότι, ακόμη κι αν γίνει η περίφημη κολοτούμπα, το κόστος είναι μεγάλο.