Η παρακμή της νέας Ρώμης

«Να πας στο διάολο γιε πόρνης». Έτσι, μα ακριβώς έτσι, απάντησε ο εκλεγμένος νταής των Φιλιππίνων, Ντουτέρτε, στον πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, όταν ο τελευταίος του έκανε κριτική για την βαρύτατη παραβίαση στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τις δολοφονίες πολιτών που θεωρούνται ύποπτοι για διακίνηση ναρκωτικών. Η συνέχεια γνωστή. Ο Ντουτέρτε έκανε στροφή 180 μοιρών στην εξωτερική πολιτική, ανακοίνωσε την διακοπή των προνομιακών σχέσεων με τις ΗΠΑ και προσέφυγε στην Κίνα με την οποία οι Φιλιππίνες είχαν ως τότε τις χειρότερες σχέσεις. Λίγες μόνο εβδομάδες νωρίτερα η Κίνα είχε καταδικαστεί από το Διεθες Δικαστήριο της Χάγης για τα τετελεσμένα που δημιουργεί με τεχνητά νησιά στην αμφισβητούμενη  Νότια Θάλασσα της Κίνας.  Στο δικαστήριο, εναντίον της, είχαν προσφύγει οι Φιλιππίνες!

Ποιος μπορούσε να το προβλέψει; Ποιος μπορούσε να προβλέψει ότι μια από τις πιο ισχυρές σχέσεις, με προϊστορία δεκαετιών, με στενούς πολιτισμικούς δεσμούς, με κοινά γεωστρατηγικά συμφέροντα, εξ ίσου στενούς αμυντικούς δεσμούς και έναν κοινό αντίπαλο, την Κίνα, θα μπορούσαν να διακοπούν έτσι απότομα.

Κι όμως ο Ντουτέρτε, ο οποίος, λένε, μικρός, είχε κακοποιηθεί από ιεραπόστολους και έτρεφε αντιπάθεια για την Δύση, προτίμησε να συμφιλιωθεί με τον παραδοσιακό εχθρό, την Κίνα του αυταρχικού  κομμουνιστικού καπιταλισμού, παρά να ανεχθεί την αμερικανική κριτική.

Θα μπορούσαμε να το θεωρήσουμε μια μεμονωμένη παρορμητική κίνηση ενός sui generis αυταρχικού ηγέτη αν δεν είχαμε μια ακριβώς ανάλογη συμπεριφορά στην άλλη άκρη του πλανήτη. Ο Ερντογάν, λίγους μήνες μετά την παρά ολίγον θερμή εμπλοκή με την Ρωσία, προσέφυγε κι αυτός στον Πούτιν, τον ηγέτη της άλλης δύναμης του αυταρχικού καπιταλισμού. Τα κίνητρα είναι πιο σύνθετα και πάλι όμως προηγήθηκε η κριτική της Δύσης για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία. Και σ αυτή την περίπτωση οι δυο χώρες έχουν γεωστρατηγική αντιπαλότητα και  αντίθετες επιδιώξεις στη Συρία, αυτό όμως δεν εμπόδισε την προσέγγιση. Όμοιος ομοίω;

Στην διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ διακονούσαν την φιλελεύθερη δημοκρατία, στην πράξη όμως ανεχόντουσαν και στήριζαν τα πιο άθλια δικτατορικά καθεστώτα για να τα κρατήσουν στη δική τους σφαίρα επιρροής. Με την πτώση του Τείχους είχαμε ένα κύμα εκδημοκρατισμού. Είναι άραγε πιθανό να μπαίνουμε σήμερα σε αντίθετη πορεία στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και του νέου ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων; Και πώς μπορεί η εκλογή του Τραμπ να επηρεάσει αυτές τις εξελίξεις;

Το σίγουρο είναι ότι το ζήτημα της Δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα περάσει σε δεύτερη, τρίτη ή τέταρτη μοίρα επί Τραμπ. Αν όχι επειδή ο ίδιος δεν έχει τέτοιες ευαισθησίες τότε σίγουρα επειδή η λογική «πρώτα η Αμερική» συνεπάγεται ότι δεν πρόκειται να ξοδέψει πολιτικό και διπλωματικό κεφάλαιο για τέτοια ζητήματα. Και σ' αυτό θα κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με Ρωσία και Κίνα. Μια νέα «εγκάρδια συνεννόηση», τρόπος του λέγειν, είναι στα σκαριά που θα στηρίζεται στην αδιαφορία για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Το δυστύχημα βέβαια  είναι οτι οι εξελίξεις αυτές, με την άνοδο των λαϊκιστικών κινημάτων, συμπίπτουν με την γενικότερη αμφισβήτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Ευρώπη, στις χώρες δηλαδή που κατ εξοχήν ευδοκίμησε. Ήδη μετά την επιτυχία Τραμπ οι κάθε λογής ακροδεξιοί ελπίζουν σε ένα φαινόμενο ντόμινο που θα τους φέρει κι αυτούς στην εξουσία. Είναι προφανές οτι δεν έχουν όλοι τα ίδια χαρακτηριστικά ούτε απειλούν το ίδιο την Δημοκρατία. Άλλο ο Ορμπάν στην Ουγγαρία και άλλο ο Φαράτζ στην Αγγλία. Ο δρόμος προς την τυραννία ωστόσο δεν είναι ποτέ ευθύγραμμος. Ακόμα και αν μπορούσε να εκλεγεί η Λεπέν στη Γαλλία για παράδειγμα (ελπίζω πως όχι αλλά ποτέ μην λες ποτέ) δεν θα μπορούσε να καταργήσει συνταγματικά κατοχυρωμένες ελευθερίες. Όμως γνωρίζουμε οτι η εφαρμογή των νόμων στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο κλίμα που επικρατεί σε μια κοινωνία. Έτσι χωρίς αμφιβολία στην πράξη θα έμπαιναν υπό αμφισβήτηση πολλά από όσα θεωρούνται σήμερα ατομικά δικαιώματα. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος ωστόσο θα ερχόταν από πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τι θα σήμαινε για παράδειγμα μια ενδεχόμενη αποχώρηση της Γαλλίας από το ευρώ όπως επιδιώκει; Η κατάργηση της ελεύθερης διακίνησης των πολιτών; Η επαναφορά του προστατευτισμού επίσημα ή ντε φάκτο; Θα ήταν εύκολο να αποδομηθεί το ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Και θα ήταν πρακτικά αδύνατη η αποκατάσταση του ακόμα και με τους σημερινούς συσχετισμούς.

«Αυτά δεν γίνονται», είναι μια λογική αντίδραση. Οι οικονομίες ειναι τόσο στενά συνδεδεμένες που δεν αφήνουν τέτοια περιθώρια. Αλλά βέβαια με βάση αυτό ακριβώς οι Ευρωπαίοι πίστευαν οτι ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος είναι υπόθεση λίγων μηνών!

Το χειρότερο είναι ότι ακόμα δεν είμαστε βέβαιοι για τα αιτία της έκρηξης του λαϊκισμού κι ακόμα και αν αναγνωρίζουμε ορισμένα από αυτά δεν είναι πάντα εύκολο να τα αντιμετωπίσουμε.

Μια μεγάλη κατηγορία αιτίων σχετίζεται χωρίς αμφιβολία με την οικονομία. Η οικονομική κρίση του 2007-2008. Η διόγκωση των ανισοτήτων και η υποχώρηση της μεσαίας τάξης. Η ανεργία και η λιτότητα. Οι χαμένοι της παγκοσμιοποίησης. Η οικονομική αβεβαιότητα. Προφανώς όλα μετράνε. Από την άλλη πλευρά βέβαια το φαινόμενο της ακροδεξιάς και του λαϊκισμού σε πολλές χώρες, όπως στη Γαλλία ή την Αυστρία, προηγήθηκε της κρίσης. Στις ΗΠΑ εξ άλλου ήδη υπαρχουν θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης, η ανεργία ειναι σε ιστορικά χαμηλό, ο απερχόμενος πρόεδρος έχει ρεκόρ δημοτικότητας και ύστερα από πολλά χρόνια, τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα είδαν το εισοδημα τους να αυξάνεται περισσότερο από τον μέσο όρο της οικονομίας. Ανάλογες συνθήκες υπήρξαν και στην Αγγλία του Brexit.

Μια δεύτερη κατηγορία αιτίων έχει πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Η μετανάστευση και η ξενοφοβία. Η εχθρότητα στις ελίτ και η διαδεδομένη πεποίθηση για γενίκευση της διαφθοράς. Τα σόσιαλ μίντια, η εχθρότητα στα κατεστημένα ΜΜΕ και ο κατακερματισμός του κοινωνικού σώματος σε κλειστές ομάδες  που επικοινωνούν μόνο μεταξύ τους και διευκολύνει την διασπορά θεωριών συνομωσίας. Η περιφρόνηση της επιστημονικής γνώσης και η υποτίμηση των ειδικών. Φαινόμενα υπαρκτά που όμως, σε πολλές περιπτώσεις, δεν ερμηνεύουν αλλά αντίθετα οφείλουμε να ερμηνεύσουμε. Ειναι εξ ίσου αιτίες και αποτελέσματα.

Σε όλα αυτά φυσικά πρέπει να προσθέσουμε την συγκυρία. Η ύπαρξη ενός ικανού και αδίστακτου δημαγωγού. Η παρέμβαση στις πολιτικές εξελίξεις απο τρίτους, όπως συνέβη με το χακάρισμα  στα μέιλ των δημοκρατικών πιθανώς από την Ρωσία ή με την επιστολή του αρχηγού του FBI την τελευταία εβδομάδα των εκλογών. Αλλά βέβαια όλα αυτά για να λειτουργήσουν χρειάζονται εύφορο έδαφος. Και ίσως αυτό να είναι το πραγματικό συμπέρασμα της σημερινής κρίσης. Πόσο εύθραυστοι είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί και πόσο εύκολο είναι να διαφθαρούν. Για την δική μας την γενιά η απειλή κατά της Δημοκρατίας ερχόταν πάντα από όσους την επιβουλεύονταν. Μας είναι δυσκολο να συλλάβουμε το ενδεχόμενο να περιέχει τους σπόρους της αυτοκαταστροφής της.

Στα ιστορικά σχολεία της αγγλοσαξωνικής ανώτερης τάξης, μαζί με την αρχαία Αθήνα, βασικό μέρος της ύλης ήταν και η Ρωμαϊκή ιστορία. Είχαν απόλυτη συνείδηση ότι η Δημοκρατία που κατακτήθηκε μέσα από αγώνες αιώνων δεν ήταν το τέλος της ιστορίας παρά μόνο ένα σύντομο κεφάλαιό της. Διδάσκονταν έτσι την γέννηση της με τον Περικλή και τον θάνατό της με τον Καίσαρα Αύγουστο. Γιατί είναι εύκολο να αναζητά κανείς και να βρίσκει ιστορικές αναλογίες. Εκείνο που στην πραγματικότητα δεν αλλάζει είναι η ανθρώπινη φύση.