Η τυραννία των ξαδέλφων και η ανοιχτή κοινωνία

Οι ακριβείς ευθύνες της εμπλοκής του πρώην υπουργού Οικονομικών κ. Γ. Παπακωνσταντίνου στη σκοτεινή υπόθεση της «λίστας Λαγκάρντ» μένει, σε κάθε περίπτωση, να αποδειχθούν. Ωστόσο, το (ενίοτε κανιβαλικό) ενδιαφέρον της κοινής γνώμης δεν πρέπει να εξαντληθεί στις ενδεχόμενες προσωπικές ευθύνες του πρώην υπουργού και όσων άλλων πιθανόν εμπλέκονται στην υπόθεση. Σε μια κοινωνία που βουλιάζει στον κυνισμό, την απάθεια και τον τυχοδιωκτισμό, είναι αναγκαίο να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για τη λειτουργία του πολιτικού μας συστήματος. Έτσι λοιπόν, δίπλα στις διαφορετικές πτυχές του ζητήματος που ορθά αναδείχτηκαν (το μέγεθος της φοροδιαφυγής, τη μεθοδολογία της πολιτικής διαχείρισης και τη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης, κ.λπ), είναι σημαντικό να αναδείξουμε το ρόλο της κυρίαρχης πολιτικής μας κουλτούρας, όπως αυτή έχει αναδειχθεί καθ’ όλη την μεταπολιτευτική περίοδο. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνούμε ότι, στον πυρήνα της πρόσφατης οικονομικής κατάρρευσης της χώρας ενδημεί η νεοελληνική κουλτούρα της διαφθοράς, διαφορετικές όψεις της οποίας συναντούμε στη στρεβλή αντίληψη για τους θεσμούς, την αναιμική κοινωνία των πολιτών και την απουσία της ατομικής ευθύνης απέναντι στους θεσμούς του κράτους δικαίου και τους συμπολίτες μας.

Ο αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα, στο νέο εξαιρετικό του έργο «Οι Πηγές της Πολιτικής Τάξης» (The Origins of Political Order, 2011), προσδιορίζει τις ρίζες της σύγχρονης πολιτικής ανάπτυξης (Βρετανία, σκανδιναβικά κράτη) στο αποτελεσματικό κράτος, το κράτος δικαίου και τη λογοδοσία των κυβερνώντων στους κυβερνωμένους. Και αντιδιαστέλλει το ευνομούμενο και αποτελεσματικό κράτος με το κράτος όπου κυριαρχούν οι προσωπικές σχέσεις. Ακολουθώντας τη σκέψη του σπουδαίου γερμανού κοινωνιολόγου Μαξ Βέμπερ και χρησιμοποιώντας το γνωστό όρο του κοινωνικού ανθρωπολόγου Έρνεστ Γκέλνερ, ο Φουκουγιάμα κάνει λόγο για την «τυραννία των ξαδέλφων», μια κατάσταση δηλαδή όπου τα διάφορα οικογενειακά, εθνοτικά και λοιπά φυλετικά (tribal) κοινωνικά δίκτυα, επι-καθορίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες και το κράτος. Στην πραγματικότητα, τα δίκτυα αυτά λειτουργούν με καθαρά προσοδοθηρική λογική απέναντι στα όσα επιτάσσει το γενικό συμφέρον. Υπονομεύουν την πολιτική και οικονομική ανάπτυξη, μεγεθύνοντας την οικονομική αναποτελεσματικότητα και το κράτος δικαίου. Και κυρίως υπονομεύουν τους θεσμούς της ανοιχτής κοινωνίας, στη βάση της οποίας βρίσκονται οι απρόσωπες σχέσεις.

Έτσι στην Ινδία, χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας προκαθορισμένης κοινωνικής κινητικότητας, χρησιμοποιούν το διαδεδομένο όρο sva-dharma που, προερχόμενος από το βραχμανισμό, περιγράφει τα καθήκοντα του ατόμου απέναντι στην κάστα του. Αντίθετα από τα καθήκοντα προς το Σύνταγμα και τις γενικές αρχές του (τα οποία περιγράφει ο όρος sadharana dharma). Οι οικογενειακές σχέσεις στην Ελλάδα φαίνεται ιστορικά να έχουν διαδραματίσει ένα αντίστοιχο ρόλο με αυτόν που περιγράφουν οι ινδικές κάστες. Διότι, φαίνεται να επιβεβαιώνουν τη ρήση του Στέλιου Ράμφου για τον «Ρωμιό, που συνταυτίζει το μέλλον με το ορατό αύριο [και] αποφασίζει με γνώμονα το άμεσο προσωπικό είτε οικογενειακό του συμφέρον» («Ιστορία στην κόψη του χρόνου», 2000). Η πολιτική ιστορία της χώρας μας φαίνεται ένα ατέλειωτο γαϊτανάκι νεποτισμού, διακρίσεων και ευνοιοκρατίας, όπου παρελαύνει ένα πλήθος γιων, αδερφών, ανιψιών, κολλητών και (μόλις πρόσφατα) ξαδέλφων.

Στις παραδοσιακές κοινωνίες, όπως η δική μας, η ιδιωτική σφαίρα (κατ’ εξοχήν χώρος ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών) μονοπωλείται από την οικογένεια (συνήθως στη διευρυμένη μορφή της, «σόι») και λειτουργεί συχνά ως παράγοντας κοινωνικής αδράνειας. Το κράτος αντιμετωπίζεται αποκλειστικά ως «αξία χρήσης». Από μια πλευρά, φαίνεται να επιβιώνει ακόμη και σήμερα η βυζαντινή ανομία (οι νόμοι γίνονται σεβαστοί όταν μας εξυπηρετούν). Και σε αυτό το πλαίσιο, το πελατειακό σύστημα φαίνεται να αποτελεί το κύριο, αν όχι το αποκλειστικό, μέσο προώθησης των ατομικών (οικογενειακών) συμφερόντων των πολιτών.

Στο «διά ταύτα» δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι, η πολιτική είναι πρώτιστα η διαχείριση των συμβόλων. Έτσι, οι πολιτικές ελίτ της χώρας καλούνται να λειτουργήσουν παραδειγματικά προβάλλοντας πρότυπα ηγεσίας που στέκονται θαρραλέα απέναντι στις προκλήσεις των καιρών και δεν παρασύρονται από τις σειρήνες του πολιτικού κόστους, τις ευκολίες του λαϊκισμού και τους συμβιβασμούς της μετριότητας. Το πολιτικό προσωπικό οφείλει να πορευτεί με πυξίδα μία «ηθική της ευθύνης», η οποία δεν πρέπει να συγχέεται με την ηθικολογία. Αντίθετα, η ηθική της ευθύνης βασίζεται στη συναίσθηση ότι στη δημόσια σφαίρα αξιολογούνται και κρίνονται συμπεριφορές, η σημασία των οποίων υπερβαίνει την προσωπική ηθική και αφορά τις δεοντολογικές συνιστώσες της πολιτικής συμβίωσης πάνω στις οποίες οικοδομείται το αναγκαίο κοινωνικό συμβόλαιο.

Η πραγμάτευση των παραπάνω ζητημάτων δεν μπορεί προφανώς να εξαντληθεί στην περίπτωση Παπακωνσταντίνου. Είναι αναγκαίο όμως, έστω και με αφορμή αυτής, να ξεκινήσει η σχετική συζήτηση, εάν επιθυμούμε να τερματίσουμε το βαρύ κοινωνικό χειμώνα που έχουμε μπροστά μας και να ανατρέψουμε τα προβληματικά πολιτικά και κοινωνικά πρότυπα της μεταπολίτευσης που απειλούν να μας εγκλωβίσουν στο περιθώριο της Ιστορίας.