«Η ικανότητα των ανθρώπων να ξεχνούν ό,τι δεν θέλουν να γνωρίζουν, η ευκολία να αποστρέφουν το βλέμμα από αυτό που βρίσκεται μπροστά τους, σπάνια δοκιμάστηκε σε τέτοιο βαθμό όσο την περίοδο εκείνη» γράφει ο Ζέμπαλντ στο δοκίμιό του «Βομβαρδισμοί και Λογοτεχνία» (W. G. Sebald, «Η φυσική ιστορία της καταστροφής», εκδόσεις Άγρα, μτφ. Γιάννης Καλιφατίδης).
Ο συγγραφέας αναφέρεται στην περίοδο αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε, σύμφωνα με την έρευνά του, οι περισσότεροι Γερμανοί είχαν αναπτύξει ένα είδος συλλογικής απάθειας και αδιαφορίας, αποφεύγοντας να ασχοληθούν τόσο με το προφανές –τις φριχτά ισοπεδωμένες πόλεις μέσα στις οποίες ζούσαν– όσο και με το πρόσφατο παρελθόν και τις ευθύνες που αναλογούσαν στον καθένα.
Ανέτρεξα στο βιβλίο του Ζέμπαλντ την ημέρα που έγινε ο τελευταίος, μέχρι τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές, βομβαρδισμός στο Χαλέπι. Είχα μόλις διαβάσει ορισμένες ανταποκρίσεις και είχα δει στην οθόνη του λάπτοπ μου κάποιες από τις φωτογραφίες: τα αγκαλιασμένα πτώματα μιας μητέρας και των παιδιών της, έναν άντρα που κρατούσε στην αγκαλιά του έναν μπόγο τυλιγμένο σ’ ένα πανί, ένα κοριτσάκι με έκπληκτο βλέμμα που έβγαινε ζωντανό μέσα από το ανοιγμένο σαν κονσέρβα μπετόν.
Ταραγμένος ακόμα, κλίκαρα στη διπλανή καρτέλα όπου ήταν ήδη ανοιγμένο το φέισμπουκ. Αφού απάντησα σ’ ένα χιουμοριστικό πείραγμα και έριξα μια κουτσομπολίστικη ματιά σ’ έναν τσακωμό, παρατήρησα ότι ένας φίλος είχε προλάβει να κοινοποιήσει τη φωτογραφία με τα αγκαλιασμένα πτώματα. Λίγα μόλις δευτερόλεπτα αργότερα, ο ίδιος άνθρωπος έκανε μια καινούρια ανάρτηση όπου ειρωνευόταν με απολαυστικό τρόπο μια δημοφιλή τηλεοπτική σειρά. Κατέκρινα, σιωπηλά, την ευκολία με την οποία πέρασε από το ένα θέμα στο άλλο. Μετά όμως σκέφτηκα πως και εγώ το ίδιο ακριβώς έκανα.
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να αποστρέφεις το βλέμμα. Οι Γερμανοί της δεκαετίας του ’40 αντιδρούσαν σαν να είχαν πάθει ομαδική τύφλωση και αμνησία. Σήμερα, έχει επικρατήσει ένας σαφώς πιο έξυπνος και λειτουργικός τρόπος: Δεν αποσιωπούμε το γεγονός, μα το παραχώνουμε ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλα. Βλέπουμε, για παράδειγμα, στα news feed των περισσότερων ενημερωτικών σάιτ να επικρατεί μια εντυπωσιακή ισονομία. Ο βομβαρδισμός στο Χαλέπι, οι διακοπές ενός σχεδιαστή στο Πόρτο Χέλι, η ήττα του Ολυμπιακού στη Λάρισα, η σέξι φωτογράφιση μιας τραγουδίστριας και ό,τι άλλο προκύψει, παρουσιάζονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο... Ίδιο το μέγεθος της γραμματοσειράς, ίδιος ο χρόνος παραμονής σε προβεβλημένη θέση, ίδιες και οι διαφημίσεις που πετάγονται μπροστά σου όταν ανοίγεις την σελίδα.
Κάτι ανάλογο κάνουμε και οι απλοί χρήστες των κοινωνικών δικτύων. Το ένα λεπτό κοινοποιούμε προτροπές για παροχή βοήθειας σε πρόσφυγες και άστεγους και το επόμενο αναρτούμε ένα βίντεο με το αστείο πάθημα μιας γάτας. Τη μία στιγμή θρηνούμε για τους άμαχους που καταπλακώθηκαν από μια βόμβα ρωσικής ή αμερικανικής κατασκευής και την επόμενη κάνουμε σκωπτικά σχόλια για τους Bradgelina και το διαζύγιό τους. Είναι μια εξελιγμένη τεχνική που μας επιτρέπει να έχουμε ήσυχη τη συνείδησή μας, χωρίς όμως και να χαλάμε ιδιαίτερα τη ζαχαρένια μας. Να έχουμε δηλαδή και την πίττα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο.
«Από μια κοινωνία εντόμων», γράφει ο Ζέμπαλντ, «δεν περιμένει κανείς να βαρυπενθήσει για την καταστροφή της διπλανής μυρμηγκοφωλιάς. Από την ανθρώπινη φύση, όμως, επιβάλλεται έστω κάποια συναισθηματική συμμετοχή. Ιδωμένη από την άποψη αυτή, η μικροαστική συνήθεια των κατοίκων του βομβαρδισμένου Αμβούργου να εξακολουθούν να πίνουν τον καφέ τους καθισμένοι στο μπαλκόνι, έχει κάτι το τρομακτικά αλλόκοτο και σκανδαλώδες, όπως η θέα των ζώων του γελοιογράφου Grandville , που παρά την ανθρώπινη ένδυση και την εξοικείωσή τους με το μαχαιροπίρουνο, δεν παύουν να καταβροχθίζουν τα άτομα του ίδιου τους του είδους».
4°
