Δημόσιος Χώρος: Ας τον επανακτήσουμε

Η σχέση μας με τον δημόσιο χώρο ακολουθεί κυκλική και επαναλαμβανόμενη πορεία. Η παραμέλησή του ευνοεί την ιδιώτευση, που συνακόλουθα ανατροφοδοτεί την παραμέληση. Απέναντι στην συχνά αποκαρδιωτική εικόνα του δημοσίου χώρου, οι πολίτες επιλέγουν την αποστασιοποίηση. Απέχουν από το πάρκο ή την πλατεία και περιχαρακώνονται σε ελεγχόμενους ιδιωτικούς χώρους, όπου ως στοιχείο κυριαρχεί η οθόνη. Έτσι, ο δημόσιος χώρος, που νεκρώνει, γίνεται βορά σε ομάδες που τον ιδιοποιούνται, γίνεται έδαφος για έκνομες δραστηριότητες.

Κάθε, όμως, κοινωνική διεκδίκηση περνάει μέσα από τη συνάθροιση στο δημόσιο χώρο. Το παγκάκι είναι στην πραγματικότητα ένα συμβολικό κάλεσμα συνάντησης της κοινότητας, που ολοένα εκλείπει. Είναι, επομένως, μείζον ζήτημα πολιτικής να ξανακάνουμε το δημόσιο χώρο δικό μας. Στην προσπάθεια επαναφοράς του δημοσίου χώρου στο επίκεντρο, μπορούμε να αναμείξουμε την τέχνη.

Αφορμή για αυτές τις σκέψεις αποτέλεσε η πρόσφατη επίσκεψή μου στο Ελληνικό Ιωαννίνων, ένα απρόσμενα θετικό παράδειγμα-μικρογραφία μεταμόρφωσης του δημοσίου χώρου, με δεκάδες καλλιτεχνικά έργα διάσπαρτα. Χάρη στη σύναξη διαφόρων καλλιτεχνών, που επιλέγουν να διαθέσουν την τέχνη τους στον ανοιχτό χώρο, ένα παλαιό πολυβολείο μετατρέπεται σε παρατηρητήριο με αντιπολεμικό μήνυμα, ένα μάτι, σε προνομιακή πλαγιά, ανοίγει διάλογο με τον Θεό και σκορπισμένα πετρώματα αποκαλύπτουν ένα κοπάδι και μια γυναίκα με ρόκα. Το αναπάντεχο στοιχείο και οι συμβολισμοί καθιστούν τη σχέση του επισκέπτη με το χώρο παιγνιώδη. Δεν στέκομαι αμιγώς στο αισθητικό αποτέλεσμα των εγκαταστάσεων που, ούτως ή άλλως, εγγραφόμενες σε αυτή τη συλλογική δράση, είναι ενδιαφέρουσες, αλλά περισσότερο στο γεγονός ότι ένα τυπικό χωριό σαν το Ελληνικό –γενέτειρα του γλύπτη Θεόδωρου Παπαγιάννη– αποκτά χαρακτήρα. Οι καλλιτέχνες επιτυγχάνουν να μετατρέψουν το χωριό σε θεματικό, να σε φέρουν αλλά και να σε ξεναγήσουν σε αυτό και μέσα από μάρμαρο, μέταλλο, πέτρα, ξύλο και ανακυκλώσιμα υλικά, να εγγράψουν στο περιβάλλον και να διηγηθούν με ευφυή και νέο τρόπο την ιστορία του τόπου, που φτιάχνει το μέλλον του.

Η περίπτωση του Ελληνικού μου θύμισε την άποψη του Lefebvre («The Production of Space», 1974) ότι ο χώρος δεν αποτελεί μία έννοια αόριστη, η οποία ανταποκρίνεται σε όλες ανεξαιρέτως τις περιστάσεις αλλά, απεναντίας, «διαποτίζεται» από τις σημασίες των ιδιαίτερων δράσεων που λαμβάνουν χώρα εντός του. Η επένδυση του δημοσίου χώρου με καλλιτεχνικά έργα, γίνεται αφορμή επανεκκίνησης της φαντασίας, προσφέρει νέα ανάγνωση του πλαισίου και στις περιπτώσεις, μάλιστα, που είναι εξαιρετικά επιτυχημένη, όπως οι ομπρέλες στη Θεσσαλονίκη ή ο δρομέας στη Βασ. Σοφίας, η τέχνη καθίσταται ορόσημο. Αν σκεφτόμασταν κατάλληλες παρεμβάσεις, αν μπορούσαμε να δημιουργήσουμε νέες αφηγήσεις στο δημόσιο χώρο, θα βρίσκαμε και νέες αφορμές συνάντησης. Η τέχνη μπορεί να νοηματοδοτεί το χώρο εκ νέου. Είναι εν τέλει –όταν αποτελεί γνήσια έκφραση και όχι όχημα προπαγάνδας– μία μορφή κυριαρχίας μας πάνω στο χώρο.