Πώς γίνεται; Πάντα με απασχολούσε. Πώς γίνεται να βγαίνουν διαμάντια μέσα από το έρεβος, μέσα από τη μαύρη μαυρίλα; Πώς γίνεται να εμφανίζονται ανθρώπινα διαμάντια (διότι περί αυτού πρόκειται) σε απόλυτη αντιπαράθεση με μια ζοφερή περιρρέουσα ατμόσφαιρα; Φαινόμενο σπάνιο αλλά υπαρκτό. Σαν τα λευκά κρινάκια στην έρημο. Μια τέτοια περίπτωση, ένα σπάνιο διαμάντι, είναι η ρωσική μη-κυβερνητική οργάνωση «Memorial».
«Memorial». Ιδρύθηκε στη Μόσχα στο τέλος της δεκαετίας του ’80, στα χρόνια του Γκορμπατσόφ και της Περεστρόικα. Από μιαν ομάδα αντιφρονούντων φίλων με εμψυχωτή τους τον Αντρέι Ζαχάρωφ.
«Memorial». Ανεξάρτητη μη-κυβερνητική οργάνωση που διώχνει τη σκόνη της λήθης από τα θύματα της πολιτικής καταστολής. Αποκαλύπτει τι έγινε τότε (σοβιετικό παρελθόν). Φανερώνει τι συμβαίνει τώρα (μετασοβιετική Ρωσία). Ο στόχος της, λοιπόν, είναι διπλός.
Πρώτον, συμβάλλει ώστε να χυθεί άπλετο φως στις μαζικές διώξεις, τα εγκλήματα, τις δολοφονίες. Δηλαδή στην ανείπωτη φρίκη που ρήμαξε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στην τότε Σοβιετική Ενωση και ιδίως κατά την «αυθεντική» σταλινική περίοδο· όταν ο ίδιος ο Στάλιν μοίραζε γενναιόδωρα τον απόλυτο Τρόμο.
Δεύτερον, ερευνά, τεκμηριώνει και καταγγέλλει τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις διώξεις, τα εγκλήματα (δύσκολα που ξεπερνιέται η παράδοση...) στη σημερινή πουτινική Ρωσία.
«Memorial». Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τίμησε τη ρωσική οργάνωση το 2009 με το Βραβείο Ζαχάρωφ. Σε πανηγυρική τελετή, στο αμφιθέατρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στο Στρασβούργο. Την είχα παρακολουθήσει από τα δημοσιογραφικά θεωρεία. Όλοι όρθιοι χειροκροτούσαν παρατεταμένα τους εκπροσώπους της οργάνωσης που είχαν έρθει από τη Μόσχα για την απονομή.
Το βραβείο παρέλαβε ο Σεργκέι Κοβάλεφ, ιδρυτικό μέλος της «Memorial» και εμβληματική μορφή της δημοκρατικής αντιπολίτευσης στη Ρωσία (τονίζω το δημοκρατικής, γιατί σκέτο αντιπολίτευση δεν σημαίνει και πολλά πράγματα).
Σεργκέι Κοβάλεφ. Παλιός αντιφρονών. Πάντα αντιφρονών. Ακαταπόνητος υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Διανοούμενος και μαχητής. Όλη τη ζωή του, από τα νεανικά του χρόνια έως τώρα που είναι 84 ετών, την χαρακτηρίζε η ρήξη με τον σταλινισμό, η ρήξη «με την εγκληματική, αιματοβαμμένη ιστορία μας», όπως λέει ο ίδιος. Φυσικά μια τέτοια θαρραλέα στάση έχει κόστος: συλλήψεις και στρατόπεδα (επί Σοβιετικής Ένωσης), κατηγορίες για εθνική προδοσία (στη Ρωσία του Πούτιν).
Με τη βράβευση της «Memorial» τότε στο Στρασβούργο, είχα την ευκαιρία να συναντήσω τον Σεργκέι Κοβάλεφ για μια σύντομη συνέντευξη που τελικά διήρκεσε πολύ. Μιλούσε με προσεγμένες, καίριες φράσεις, αλλά χωρίς να κρατάει ισορροπίες. Ελεύθερα. Έλεγε τα πράγματα 100% με το όνομά τους. Και με εκείνη τη θλιμμένη αισιοδοξία που κουβαλούν όλοι όσοι δεν γνώρισαν τον ολοκληρωτισμό μέσα από μελέτες, αλλά δυστυχώς τον έχουν υποστεί ως προσωπική εμπειρία.
Για τον Σεργκέι Κοβάλεφ, ο αγώνας για τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν ήταν ποτέ εύκολος στη Ρωσία. Τα τελευταία χρόνια, όμως, στην εποχή Πούτιν, ο απολογισμός είναι τραγικός. Δολοφονίες. Δολοφονίες, που δεν εξιχνιάζονται. Κάποιες λιγοστές φορές συλλαμβάνεται αυτός που πάτησε τη σκανδάλη, αλλά ποτέ δεν εντοπίζεται εκείνος που έδωσε την εντολή.
Δεν μάθαμε ποτέ ποιος ήθελε νεκρή τη δημοσιογράφο Άννα Πολιτκόφσκαγια (Οκτώβριος 2006). Δεν μάθαμε ποτέ ποιος παρήγγειλε τη δολοφονία της συνεργάτιδας της «Memorial» Νατάλια Εστεμίροβα (Ιούλιος 2009). Ούτε βεβαίως μάθαμε ποιος έδωσε το πράσινο φως να δολοφονηθεί δίπλα στα τείχη του Κρεμλίνου, πιο κέντρο δεν γίνεται, ο ηγέτης της φιλοευρωπαϊκής αντιπολίτευσης Μπόρις Νέμτσοφ (Ιανουάριος 2015).
Πολλές δολοφονίες πολιτικών, δημοσιογράφων, ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όλα τα θύματα –όχι μόνο τα παραπάνω τρία– έχουν ένα κοινό στοιχείο: ασκούσαν σκληρή κριτική στο καθεστώς Πούτιν.
Και τώρα, τα νεότερα. Ο πρόεδρος-τσάρος της Ρωσίας ενοχλείται πολύ από τις μη-κυβερνητικές οργανώσεις. Έχει μάλιστα βάλει στο μάτι ειδικά μία. Ποια άλλη; Τη «Memorial». Θέλει να την κλείσει. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει από τη μία ημέρα στην άλλη. Η οργάνωση έχει κύρος και αναγνώριση στο εξωτερικό. Η βράβευσή της από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά και άλλες διεθνείς διακρίσεις που έχει πάρει, την προστατεύουν από το ξαφνικό λουκέτο· μέχρι στιγμής. Χρειάζεται κάποια μεθόδευση.
Εδώ και ενάμιση χρόνο έχει αρχίσει στη Μόσχα συστηματική εκστρατεία δυσφήμισης της «Memorial». Υπονόμευση. Ξέρετε, τα γνωστά: «πράκτορες», «πληρωμένοι», «προδότες». Στο μεταξύ ψηφίστηκε νόμος που επιτρέπει στις Αρχές να απαγορεύουν τη λειτουργία ξένων οργανώσεων οι οποίες έχουν παραρτήματα στη Ρωσία. Για τη Διεθνή Αμνηστία και το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (HRW) ο νόμος αυτός αποτελεί το τελευταίο κεφάλαιο στην τάση του Κρεμλίνου να καταστείλει τις ανεξάρτητες φωνές και να απομονώσει τις ρωσικές μη-κυβερνητικές οργανώσεις.
Τα πολλά λόγια είναι πάντα φτώχεια. Η «Memorial» (που για το καθεστώς Πούτιν αποτελείται από «προδότες») είναι η λαμπρή εκπρόσωπος μιας άλλης Ρωσίας, δημοκρατικής, ίκαιης, ελεύθερης, ανοιχτής στον κόσμο.
12°
