Βραβείο Ζαχάρωφ

«Ούτε η νίκη διαρκεί για πάντα στη ζωή, αλλά ούτε και η ήττα».

Δεκατρείς λέξεις, όλες κι όλες. Αυτήν ακριβώς τη φράση την χρησιμοποιούσε συχνά ο Αντρέι Ζαχάρωφ. Η διατύπωσή της απλή. Η βαρύτητά της, όμως, μεγάλη. Είναι ασφαλώς μια φράση που την χαρακτηρίζει η πικρή ή (αν προτιμάτε) η μαύρη αισιοδοξία. 

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει θεσπίσει και απονέμει κάθε χρόνο, από το 1988, το «Βραβείο Ζαχάρωφ». Με αυτό το βραβείο τιμώνται άτομα ή και οργανώσεις που με τη θαρραλέα δράση τους υπερασπίζονται –ειρηνικά μεν αλλά μαχητικά– την ελευθερία της έκφρασης και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Και το πράττουν, προσέξτε, με μεγάλο προσωπικό κόστος. Σε συνθήκες όχι απλώς αντίξοες, αλλά ακραίες έως οριακές.

Θα το πω χωρίς περιστροφές: η ελευθερία της έκφρασης και τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν το θεμέλιο του πολιτισμένου και δημοκρατικού κόσμου, εάν και εφόσον θέλει να είναι πολιτισμένος και δημοκρατικός.

Αυτές είναι οι αξίες του «Βραβείου Ζαχάρωφ». Αυτές είναι επίσης οι αξίες της Ευρώπης, εάν θέλει να παίξει πράγματι το ρόλο της ως Ευρώπη. Κάποιοι (αθώα ή όχι, θα σας γελάσω) ρωτούν αν υπάρχει η Ευρώπη του Ζαχάρωφ. Ναι, υπάρχει. Είναι μικρή και ευάλωτη, γύρω της πολτός αδιαφορίας και κυνισμού, αλλά υπάρχει. Οφείλουμε, λοιπόν, να την προστατεύσουμε και να επενδύσουμε σ’ αυτήν.

Το «Βραβείο Ζαχάρωφ» είναι πια γνωστό, αν και πρέπει πολλά να γίνουν για να πάρει τη θέση που του αρμόζει στη συνείδηση των πολιτών της Ευρώπης. Εκείνον όμως που το όνομά του φέρει το βραβείο, τον ξέρουμε; Ποιoς ήταν ο Αντρέι Ζαχάρωφ;

Αντρέι Ζαχάρωφ. Η περιπέτεια της ζωής του αποτελεί μέρος της Ιστορίας της Ευρώπης του 20ού αιώνα. Θα παραθέσω ορισμένα στοιχεία χωρίς πρόθεση ιστορικής αναδρομής. Απεναντίας. Ο Αντρέι Ζαχάρωφ, όμως, είναι παράδειγμα για εμάς σήμερα και αύριο.

Αντρέι Ζαχάρωφ (1921-1989). Εμβληματική φυσιογνωμία. Επιφανής Ρώσος Φυσικός, που εργάστηκε στον νευραλγικό τομέα των πυρηνικών ερευνών. Πατέρας της σοβιετικής υδρογονοβόμβας. Αντιλήφθηκε, όμως, νωρίς τον κίνδυνο του πυρηνικού ολέθρου και προειδοποίησε γι’ αυτό τη χώρα του και τη διεθνή κοινότητα. Ηδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 συγκρούστηκε συνολικά με το σοβιετικό ολοκληρωτικό καθεστώς. Και έγινε η ηγετική μορφή τού αγώνα για ανθρώπινα δικαιώματα και πολιτικές ελευθερίες στην τότε Σοβιετική Ενωση. Δηλαδή ένας κατ’ εξοχήν αντιφρονών.

Φυσικά η ζωή του ανατράπηκε. Διώξεις. Ανακρίσεις. Εκτοπίσεις. Iσκιος του η KGB. Φρικτές εκστρατείες δυσφήμησης του ιδίου και της οικογένειάς του. Χίλια δυο. Πλήρωσε πολύ υψηλό τίμημα. Η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε συνθήκες κομμουνιστικής δικτατορίας δεν είναι παίξε γέλασε. Ήταν όμως αποφασισμένος. Συνέχισε. Άνθρωπος αρχών μέχρι το τέλος. Εκεί. Γι’ αυτό, εξάλλου, τον αποκαλούσαν «ηθική συνείδηση της Ρωσίας».

Ο Αντρέι Ζαχάρωφ στάθηκε αταλάντευτα στην πλευρά της ελευθερίας. Είναι ο εκπρόσωπος πραγματικά μιας άλλης Ρωσίας, απαλλαγμένης από το ολοκληρωτικό στοιχείο και τον σοβινισμό, μιας Ρωσίας δημοκρατικής. Αυτός ήταν ο Ζαχάρωφ. Ενα διαμάντι στον ζόφο της σταλινοκρατίας.

Τέσσερις χρονολογίες τώρα. Τέσσερις σταθμοί στην πορεία του αντιφρονούντα Ζαχάρωφ. 1968, 1970, 1980, 1986.

Το 1968, καταδικάζει τη σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Το 1970, πρωτοστατεί στην ίδρυση Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Μόσχα. Το 1975, βραβεύεται με το Νόμπελ Ειρήνης (εννοείται ότι δεν του επέτρεψαν να ταξιδέψει για να το παραλάβει, αυτό δα έλειπε). Το 1980, συλλαμβάνεται και εξορίζεται στην πόλη Γκόρκι μαζί με τη σύζυγό του Ελενα Μπόνερ, μετά τη δημόσια διαμαρτυρία τους για τη σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν. 1986, η εξορία τους τερματίζεται με απόφαση του Γκορμπατσόφ και επιστρέφουν πίσω στη Μόσχα.

Δεν γνωρίζω ποιος έκανε την πρόταση να δοθεί το όνομα του Ζαχάρωφ στο βραβείο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την ελευθερία της σκέψης και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οποιος και αν είναι, είχε εξαιρετική ιδέα. Το βραβείο τιμά τον Ζαχάρωφ και τη μνήμη του (πέθανε λίγους μήνες μετά τη θέσπισή του), αλλά τιμά και το Κοινοβούλιο.

Ο Αντρέι Ζαχάρωφ δεν είναι μόνον ο λαμπρός εκπρόσωπος μιας άλλης Ρωσίας. Το παράδειγμά του, η ζωή και η στάση του ξεπερνούν τα σύνορα της χώρας του. Εχει τριπλό προσδιορισμό. Ρώσος. Ευρωπαίος. Οικουμενικός.

Φωτό: ο Αντρέι Ζαχάρωφ