Την ώρα της συνέντευξης μαθαίνουμε ότι μόλις παραιτήθηκε ο Νταβούτογλου. «Αυτό θα δημιουργήσει τεράστια προβλήματα» σχολιάζει ο Χρόνης. «Η Τουρκία είναι το κλειδί του μεταναστευτικού. Είναι μία χώρα που παίζει πολλά παιχνίδια, όμως δεν μπορούμε να κατηγορούμε μόνο αυτή και όχι την Ευρώπη». Ο Χρόνης Πεχλιβανίδης είναι ταξιδιώτης. Σχεδόν παίζει τον κόσμο στα δάχτυλα αφού μπορεί να κοιμηθεί στην Ανατολή και να ξυπνήσει στη Δύση. Τον έχουμε γνωρίσει από τη δουλειά του στην ταξιδιωτική εκπομπή «Ταξιδεύοντας με τη Μάγια», ενώ τα τελευταία δώδεκα χρόνια έχει βρεθεί παντού, από το δάσος του Αμαζονίου μέχρι την αφρικανική Σαβάνα και την κεντρική Ασία. Όμως, από το 2010 και μετά έχει πάρει μια νέα «ειδίκευση», το θέμα της μετανάστευσης. Οι περισσότερες δουλειές που έχει κάνει έκτοτε ως κινηματογραφιστής αφορούν το μεταναστευτικό, ενώ έχει συνεργαστεί με τα μεγαλύτερα διεθνή τηλεοπτικά δίκτυα, όπως το ZDF και το CNN. Σε όλες τις δουλειές του γύρω από το θέμα εστιάζει πάντα στο «business κομμάτι», όπως μου λέει χαρακτηριστικά, που δεν είναι άλλο από το δίκτυο διακίνησης.
«Τώρα πάντως που από τον Ιούνιο οι Τούρκοι θα κυκλοφορούν σε όλη την Ευρώπη χωρίς βίζα, κάτι που παλιότερα δεν μπορούσε ποτέ κανείς να διανοηθεί, η Τουρκία θα χάσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού της γιατί η Ευρώπη αποτελεί μεγάλο δέλεαρ και για τους ίδιους του Τούρκους, αλλάζοντας τις ισορροπίες στο ζήτημα του προσφυγικού και της μετανάστευσης».
Σύρος πρόσφυγας κρατώντας ένα μωρό κολυμπά προς τη Λέσβο. 12 Σεπτεμβρίου, 2015/ Άλκης Κωνσταντινίδης
Συναντηθήκαμε με αφορμή την έκθεση «Το Ταξίδι: Μετακινούμενοι πληθυσμοί» στο Μουσείο Μπενάκη, όπου θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ του με τίτλο «Refugee Highway». Πρόκειται για μία παραγωγή του οργανισμού Solidarity Now και καλύπτει όλα τα γεγονότα του περσινού καλοκαιριού με τις αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές από τα τουρκικά παράλια μέχρι τα ελληνικά νησιά. Πρόκειται για μία καταγραφή της κατάστασης που επικρατούσε στην ελληνική πλευρά, δηλαδή στη Λέσβο, τη Χίο, τη Λέρο και την Κω, τα νησιά που δέχονταν το μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων. Στο ντοκιμαντέρ περιλαμβάνονται και η Τήλος και η Ρόδος, η δεύτερη σε ένα μικρότερο κομμάτι.
«Επειδή η Solidarity Now είναι ένας οργανισμός που βοηθάει μη κυβερνητικές οργανώσεις και κρατικές δομές έχει, θα λέγαμε, ένα ρόλο διαμεσολαβητή. Μου ανέθεσαν, λοιπόν, ένα οδοιπορικό, μία απεικόνιση του τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα. Ωστόσο, επειδή έχω το γραφείο μου στην Κωνσταντινούπολη και είχα τις προσβάσεις και τους τρόπους να δουλέψω και στην Τουρκία, πρότεινα και αποφασίστηκε να καλύψουμε και την εκεί κατάσταση. Έτσι, το φιλμ κινείται σε τρεις άξονες που ένας μπλέκεται με τον άλλο στο μοντάζ και υπάρχει μία παράλληλη δράση και ροή των γεγονότων. Καλύπτεται η πλευρά των αλληλέγγυων μαζί με τις απόψεις των προσφύγων που φτάνουν στην Ελλάδα και μιλούν για τα σχέδια και τον προορισμό τους. Από την άλλη καλύπτεται το κομμάτι της Τουρκίας και η προετοιμασία, η κατάσταση των ανθρώπων εκεί, καθώς και οι απόψεις των ερευνητών, μελετητών και δημοσιογράφων για το θέμα».
Πρόσφυγες περπατούν στο κρύο κοντά σε προσωρινό κέντρο υποδοχής προσφύγων στο χωριό Πρέσεβο, στη Σερβία. 5 Οκτωβρίου, 2015/ Άγγελος Τζωρτζίνης
Οι αλληλέγγυοι και οι δήθεν αλληλέγγυοι
«Ο πρώτος άξονας αφορά την απεικόνιση της κατάστασης στα μεγάλα ελληνικά νησιά από το καλοκαίρι μέχρι τα Χριστούγεννα. Μιλάμε για την Κω, τη Λέσβο, τη Λέρο και την Τήλο. Την Τήλο την πρόσθεσα σκόπιμα γιατί είχε μία διαφορετική αντιμετώπιση και διαχείριση της κατάστασης. Η προσέγγιση του φιλμ δεν είναι ρεπορταζιακή. Αυτό που θέλαμε ήταν να δείξουμε τους αλληλέγγυους, ντόπιους και ξένους. Προσωπικά εστίασα περισσότερο στους ξένους αλληλέγγυους που άφηναν τις διακοπές τους και έπαιζαν το ρόλο του εθελοντή. Την περίοδο που γυρίστηκε το φιλμ, ειδικά οι ξένοι αλληλέγγυοι είχαν μια πιο ξεκάθαρη και ανθρωπιστική προσέγγιση που τους οδηγούσε να βοηθήσουν. Δυστυχώς, από το 2016 και μετά είδαμε ότι κάποιοι «αλληλέγγυοι» παίζουν κι άλλα παιχνίδια, πολλές φορές εις βάρος των προσφύγων και των μεταναστών. Έχω μια πολύ βαριά άποψη στο κομμάτι των αλληλέγγυων. Είδα από κοντά τους καινούργιους αλληλέγγυους, που δεν ξέρουμε ποιοι είναι, τι σκοπούς έχουν κι εκθέτουν για δικούς τους λόγους, δήθεν άποψης, όλους τους μετανάστες με τους οποίους έρχονται σε επαφή και στη συνέχεια τους αφήνουν στα κρύα του λουτρού, αφού πρώτα τους χρησιμοποιήσουν για να κάνουν το σόου που επιθυμούν.
Αναφέρεσαι σε μεμονωμένους ανθρώπους ή σε οργανωμένες ομάδες;
Και τα δύο. Διότι μπορεί να βρεθεί μία υποτιθέμενη ομάδα που δηλώνει μη-κυβερνητική οργάνωση, χωρίς αυτό να έχει καμία βάση. Αυτό ξεκίνησε από τον Οκτώβρη και μετά ειδικά στη Λέσβο, εκεί εμφανίστηκαν για πρώτη φορά μεγάλες ομάδες αντιεξουσιαστών από διάφορα μέρη του ευρωπαϊκού νότου οι οποίοι ήρθαν σε επαφή με τους πρόσφυγες που δεν ήταν σε θέση να γνωρίζουν περί τίνος πρόκειται. Εκμεταλλεύθηκαν τη δήθεν αντιεξουσιαστική τους άποψη, που ο καθένας μπορεί βέβαια να έχει χωρίς όμως να εκθέτει και να χρησιμοποιεί με το χειρότερο τρόπο ανθρώπους που είναι χαμένοι και απελπισμένοι. Αυτό για μένα είναι τουλάχιστον απάνθρωπο.
Αυτή την κακώς εννοούμενη αλληλεγγύη τη συνάντησες σε όλα τα νησιά;
Σε όλα τα νησιά υπήρχαν οι μεν και οι δε. Για παράδειγμα στην Κω η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν ενάντια στην παραμονή των προσφύγων στο νησί, επειδή επλήγη ο τουρισμός. Υπήρχαν κάποιοι ελάχιστοι ντόπιοι αλληλέγγυοι, οι οποίοι ευτυχώς βοηθούσαν σε συνεργασία με ξένους τουρίστες. Στο φιλμ παρουσιάζω παραδείγματα ανθρώπων που ήταν πραγματικά αλληλέγγυοι σε όλα τα νησιά που καλύφθηκαν. Πρόσθεσα και την Τήλο στα γυρίσματα γιατί ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση. Μια μικρή κοινωνία, με πολύ μικρότερη μεταναστευτική ροή και μία δυναμική δήμαρχος, η Μαρία Καμμά- Αλειφέρη, ήταν οι βασικοί λόγοι που δημιούργησαν τελείως διαφορετικές συνθήκες στη διαχείριση της κατάστασης. Σε αυτή τη μικροκοινωνία, όπου το 95% των κατοίκων και των επαγγελματιών συσπειρώθηκαν γύρω από τη δήμαρχο, υπήρξε μια συνολικά θετική και ανθρωπιστική ανταπόκριση. Οι σχέσεις ήταν πιο ανθρώπινες, σε βαθμό που μέχρι να φύγουν οι πρόσφυγες είχαν γίνει φίλοι με τους ντόπιους. Αν βέβαια έφταναν εκεί 10.000 άνθρωποι σε μια μέρα δεν ξέρω πόσο διαφορετικά θα διαμορφωνόταν το σκηνικό. Όλα είναι θέμα τάξης μεγέθους. Στη Λέσβο πρέπει να ήρθε σε επαφή με τους πρόσφυγες μία μερίδα του πληθυσμού της τάξης του 5-10% και η στάση που διαμόρφωνε ο καθένας ήταν εντελώς συγκυριακή. Για παράδειγμα, αν κάποιος είχε περίπτερο στο λιμάνι και ο τζίρος του αυξανόταν κατά 30% λόγω των προσφύγων διαμόρφωνε μία πολύ θετική άποψη γι’ αυτούς!
Πρόσφυγας τυλιγμένος με θερμαντική κουβέρτα στο Μόλυβο Λέσβου, μόλις έχει βγει από τη θάλασσα. Οκτώβριος 2015/ Ορέστης Σεφέρογλου
Ποια είναι η προσέγγιση των Τούρκων στο θέμα των προσφύγων;
Είναι απολύτως ανθρωπιστική. Φιλοξενούν κοντά στα 4 εκατ. πρόσφυγες και τους δίνει το δικαίωμα να μένουν εκεί. Κατηγορώ πολύ περισσότερο την Ευρώπη, παρά την Τουρκία. Σαν παρατηρητής της κατάστασης βλέπω ότι αν μη τι άλλο τους δέχτηκε, τους παρέχει εργασία και τους συντηρεί, έστω και για πέντε ευρώ. Υπάρχει εκμετάλλευση, όπως παντού. Γιατί εδώ δε γίνονται τα ίδια; Η Χρυσή Αυγή τι κάνει; Καλά που υπάρχει και η Τουρκία και έχει αυτή την τεράστια δυναμική, παρέχοντας πολλές θέσεις εργασίας. Οι κοινωνικές και δημόσιες παροχές της Τουρκίας είναι πάντως πολύ πιο οργανωμένες και με καλύτερες υποδομές. Καμία σχέση με τα ελληνικά δεδομένα. Αυτό που έγινε στην πλατεία Βικτωρίας ή στον Πειραιά δεν θα συνέβαινε ποτέ στην Τουρκία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα το έκαναν με βία. Έχουν τους μηχανισμούς πρόληψης. Η χώρα είναι πολύ μεγάλη και τους προωθούν καταλλήλως. Έχουν, επίσης την αυτονομία να διαχειρίζονται το προσφυγικό μόνοι τους. Ζητούν χρηματοδότηση για να ασκούν περισσότερη πίεση. Παίζουν παιχνίδια, αλλά δεν τους κατηγορώ καθόλου, γιατί έχουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο που τον παίζουν πολύ καλά.
Πώς σκέφτονται αυτοί οι άνθρωποι που βρίσκονται εγκλωβισμένοι στην άλλη μεριά του Αιγαίου;
Αυτοί οι άνθρωποι μένουν εκεί ένα και δύο χρόνια και μαζεύουν λεφτά για να φύγουν. Το ζήτημα της διακίνησης μπαίνει αργότερα. Όταν κάποιος τους ξεσηκώνει, το όνειρο παίρνει μόνο μία μορφή, τη Γερμανία. Από εκείνη τη στιγμή όσες Ειδομένες και εμπόδια κι αν υπάρχουν μπροστά τους, δεν πτοούνται καθόλου. Από την άλλη αυτό που παρατηρώ προσωπικά ως κινηματογραφιστής είναι η ανικανότητα της Ευρώπης να διαχειριστεί την κατάσταση, που στην Τουρκία διαμορφώνεται πολύ ξεκάθαρα. Η Τουρκία πήρε κάποια λεφτά από την Ευρώπη για να οργανώσει ένα «εργατικό σύστημα» για τους μετανάστες και να τους κρατήσει εκεί. Η απελπισμένη Ευρώπη την παρακαλάει να βοηθήσει, αλλά τους άμεσα ενδιαφερόμενους δεν τους ρωτάει κανείς.
Εσύ τι πιστεύεις, τι σου λένε, θέλουν να μείνουν στην Τουρκία;Γιατί με αυτή την προοπτική δίνονται τα χρήματα από την Ευρώπη…
Οι περισσότεροι λένε ότι δεν σκοπεύουν να μείνουν εκεί, όσο κι αν προκόψουν. Δηλώνουν ότι παραμένουν για λίγο καιρό μέχρι να βρουν λεφτά και να φύγουν. Αυτό αποδεικνύει ότι παρόλο που οι συνθήκες είναι ιδανικές, ακόμα και χρυσάφια να στρώνουν στην Τουρκία, δεν θέλουν να μείνουν εκεί. Είναι μία μουσουλμανική χώρα και παρά τα προβλήματα ελευθερίας της έκφρασης και του Τύπου, οι άνθρωποι αυτοί δεν επηρεάζονται. Προέρχονται από πιο καταπιεστικά καθεστώτα και η Τουρκία είναι απείρως πιο φιλελεύθερη σε σχέση με τις δικές τους χώρες. Ονειρεύονται όμως την Ευρώπη, ονειρεύονται μια καλύτερη ζωή στην Ευρώπη, όπως και οι δικοί μας μετανάστες το ’50 και το ’60, που έφευγαν για μια καλύτερη ζωή. Παράλληλα με όσους θέλουν να ξεφύγουν από τον πόλεμο, προσκολλώνται στις ροές και οικονομικοί μετανάστες που αναζητούν μια καλύτερη καθημερινότητα. Σε αυτή την προσκόλληση υπάρχει η εκμετάλλευση.
Σύρος πρόσφυγας φιλά την κόρη του καθώς περπατά μέσα στην καταιγίδα προς τα σύνορα της Ελλάδας με την ΠΓΔΜ, κοντά στο χωριό της Ειδομένης. 10 Σεπτεμβρίου, 2015/ Yannis Behrakis-Reuters
Η διακίνηση δεν είναι εκμετάλλευση
Στο ντοκιμαντέρ σου ακολουθείς έναν Κούρδο-Ιρακινό στο ταξίδι του μέχρι την Ευρώπη. Ποια είναι τα συμπεράσματά σου σχετικά με το ζήτημα της διακίνησης;
Οι διακινητές είναι το πιο σημαντικό γρανάζι σε αυτό που λέγεται μετανάστευση ή, για την ακρίβεια, διαχείριση της μετανάστευσης. Σαν κινηματογραφιστή με ενδιαφέρουν πολύ. Στο ντοκιμαντέρ τοποθετώ ένα dopus drama στην πλοκή ακολουθώντας έναν Κούρδο-Ιρακινό, ο οποίος σήμερα βρίσκεται στη Φιλανδία, και μέσω της ιστορίας του παρακολουθούμε όλο αυτό το παιχνίδι της διακίνησης.
Οι διακινητές είναι εκείνοι που κατά κάποιον τρόπο διευκολύνουν την όλη διαδικασία. Και πάλι δεν πρέπει να κατηγορήσουμε την Τουρκία επειδή δεν καταστέλλει τη διακίνηση. Οι ίδιοι οι πρόσφυγες τη γεννούν. Όταν θέλεις να φύγεις, θα δημιουργήσεις τις συνθήκες για να το κάνεις. Η ζήτηση είναι τεράστια. Δεν μοιάζει με τα καρτέλ της Βενεζουέλας που ξαφνικά τα μεγάλα κεφάλια κυκλοφορούν με ελικόπτερα. Οι διακινητές, όσο και να μην το πιστεύεις, είναι παιδιά λαϊκά. Τα κακουργήματα που διαπράττονται με τις βάρκες οφείλονται στο ότι η διακίνηση είναι μια τεράστια αλυσίδα στην οποία εμπλέκονται και τυχάρπαστοι που δεν έχουν καμία σχέση και είναι απλώς οι διασυνδέσεις του συντονιστή της διαδικασίας. Τα προβλήματα και η εκμετάλλευση ξεκινούν συνήθως στα παράλια, όπου βρίσκονται οι πιο κακοπληρωμένοι κρίκοι αυτής της αλυσίδας που θα κοιτάξουν να πάρουν 5 ευρώ για να σε βάλουν σε μία βάρκα. Δεν θέλω να ωραιοποιήσω την εικόνα, αλλά όταν υπάρχει ένα κοινό το οποίο ζητάει απεγνωσμένα να φύγει, η κατάσταση διαμορφώνεται από τους ίδιους τους πρόσφυγες. Η τάση είναι η Ευρώπη.
Έχω γυρίσει ένα ακόμα φιλμ-ντοκιμαντέρ με τίτλο «Borderless» (που θα προβληθεί για πρώτη φορά την Τετάρτη 11 Μαΐου στις 00.30 μ.μ. στο Al Jazzeera International), το οποίο είναι 100% ένα πορτρέτο διακινητών. Περιλαμβάνει μάλιστα και διακινητή στην Αθήνα που σχεδιάζει πλαστά διαβατήρια.
Τελικά είναι πλούσιοι οι πρόσφυγες;
Το ότι φεύγουν και κάποιοι άνθρωποι που ήταν κάποτε σε καλή οικονομική κατάσταση δε σημαίνει κάτι. Οι πλούσιοι δεν θα έπαιρναν βάρκες για να φύγουν. Είχαν ήδη φύγει από καιρό, είχαν τους λογαριασμούς τους στη Γερμανία και την Ελβετία. Αυτές οι απόψεις ότι οι πρόσφυγες είναι πλούσιοι, είναι γελοίες. Ανάμεσά τους υπάρχουν και κάποιοι με περισσότερα χρήματα, αλλά αυτοί ήταν κι από τις πιο τραγικές περιπτώσεις, γιατί σημαίνει ότι ήταν άνθρωποι που στην πατρίδα τους είχαν καλές δουλειές κι επιχειρήσεις και κατέληξαν με κάποιες χιλιάδες στην τσέπη, κι όχι εκατομμύρια. Τα λεφτά αυτά είναι το κομπόδεμά τους για να χτίσουν μια καινούργια ζωή στην Ευρώπη, αλλά το πόσα χωρούν στις τσέπες τους είναι πολύ συγκεκριμένο.
Η φωτογραφία ή το ντοκιμαντέρ αποτυπώνει καλύτερα την κατάσταση;
Σε επικοινωνιακό επίπεδο και από άποψη οπτικοποίησης των γεγονότων θεωρώ ότι έχει πιο μεγάλη δυναμική το φωτοπερορτάζ, παρά το ντοκιμαντέρ, και εδώ είναι και το ενδιαφέρον την έκθεσης του Μουσείου Μπενάκη. Το φωτορεπορτάζ απομονώνει μαγικά μια στιγμή βουβή, στην οποία δεν ξέρεις τι πραγματικά συμβαίνει. Εκεί που κλαίει ένα παιδί σε μία φωτογραφία μπορεί τριγύρω να γελάνε. Συγκινησιακά η φωτογραφία λειτουργεί πιο δυνατά από την κινούμενη εικόνα.
Τον κινηματογραφιστή, από την άλλη, τον ενδιαφέρει περισσότερο τι θα ακουστεί κι έτσι χάνει την αρτίστικη δυναμική της φωτογραφίας. Για παράδειγμα, το κομμάτι των διακινητών δεν είναι καθόλου φωτογενές. Εγώ δεν ρωτούσα πληροφοριακά τους πρόσφυγες να μου δώσουν απαντήσεις. Ρωτούσα πού πάνε, γιατί έφυγαν από την Τουρκία, γιατί έρχονται εδώ και γιατί θέλουν να πάνε εκεί που πάνε. Αυτές ήταν οι βασικές μου ερωτήσεις. Υπάρχουν από απλοϊκές εξηγήσεις μέχρι πολύ ενδιαφέρουσες. Από ένα σημείο και μετά δεν ασχολήθηκα τόσο εκτενώς με αυτή την καταγραφή. Για παράδειγμα, παρόλο που το φιλμ κλείνει με την Ειδομένη, δεν ασχολήθηκα τόσο πολύ με τα τελευταία γεγονότα που συνέβησαν εκεί. Η Ειδομένη στο δικό μας χώρο είναι χειρότερη περίπτωση από ότι στο φωτορεπορτάζ. Όταν κάτι γίνει τόσο γνωστό κι εμφανιστούν πενήντα κάμερες μαζί, πιο ενδιαφέρον έχει να βλέπεις τους καμεραμέν παρά τους πρόσφυγες.
Info: «Το Ταξίδι: Μετακινούμενοι πληθυσμοί». Διοργάνωση: Αλληλεγγύη-SolidarityNow. Επιμέλεια: Ντόρα Κομνηνού. Η έκθεση περιλαμβάνει έργα των φωτογράφων: Γιάννη Μπεχράκη, Γιώργου Μουτάφη, Άγγελου Τζωρτζίνη, Άλκη Κωνσταντινίδη, Enri Canaj, Μυρτούς Παπαδοπούλου, Ορέστη Σεφέρογλου και Χλόης Κριθαρά-Davienne και το ντοκιμαντέρ «Refugee Highway» του κινηματογραφιστή Χρόνη Πεχλιβανίδη. Παράλληλη δράση: Έκθεση με σκίτσα παιδιών και εφήβων από το Αφγανιστάν και τη Συρία που συγκέντρωσε ο Δημήτρης Σκλεπάρης. Μουσείο Μπενάκη (κτήριο της οδού Πειραιώς), Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου, 210 345 3111. Είσοδος ελεύθερη.
12°
