Μπορεί να αποπεμφθεί η Ελλάδα από τη Σένγκεν;

Ο γενικός διευθυντής στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) εξηγεί το νομικό πλαίσιο της Συνθήκης Σένγκεν και τις συνέπειες μιας πιθανής αποπομπής, δεν αποκλείει προσωρινό κλείσιμο συνόρων και υπογραμμίζει την ανυπαρξία κοινής ευρωπαϊκής στάσης στο προσφυγικό.

Τις τελευταίες ημέρες ακούμε όλο και περισσότερα περί ενδεχόμενης αποπομπής της Ελλάδας από τη Συνθήκη Σένγκεν. Περιγράψτε μας τι είναι η Συνθήκη Σένγκεν.

Η Συνθήκη Σένγκεν είχε ως στόχο την προοδευτική κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα, την καθιέρωση της ελεύθερης κυκλοφορίας για όλα τα πρόσωπα, υπηκόους των κρατών που υπέγραψαν τη Συμφωνία, καθώς και την αστυνομική και δικαστική συνεργασία. Τέθηκε σε ισχύ το 1995 και έχει 25 ενεργά μέλη (στη συντριπτική πλειοψηφία τους κράτη-μέλη της ΕΕ), ενώ η εφαρμογή της έχει τεθεί σε αναστολή στην Κύπρο, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Η ελεύθερη κυκλοφορία αποτελεί ένα ευρωπαϊκό επίτευγμα υψηλής συμβολικής αλλά και πρακτικής σημασίας.

Μπορεί η Ελλάδα να τεθεί εκτός Σένγκεν ή πρόκειται για ένα μέσο πίεσης προκειμένου η χώρα μας να υλοποιήσει τις δεσμεύσεις της, όπως τη δημιουργία και λειτουργία των hot spots (κέντρα καταγραφής προσφύγων) κ.λπ.;

Νομικά δεν προβλέπεται η οριστική αποβολή κράτους-μέλους και προς το παρόν τουλάχιστον φαίνεται να πρόκειται για μέσο πίεσης. Αυτό που ενδεχομένως μπορεί να γίνει είναι να δοθεί η άδεια σε κράτη-μέλη να επιβάλλουν ή να διατηρήσουν συνοριακούς ελέγχους για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, που δεν μπορεί να ξεπεράσει τα δύο χρόνια. Η μη εφαρμογή των υποχρεώσεων της χώρας μας όσον αφορά στον έλεγχο και ταυτοποίηση των διερχόμενων μεταναστών μπορεί να δικαιολογήσει, σύμφωνα με την άποψη ορισμένων εταίρων μας, την απόφαση προσωρινού κλεισίματος των συνόρων.

Μπορεί στ’ αλήθεια η Ελλάδα να περιορίσει τις προσφυγικές ροές; Πρόσφατα εκπρόσωπος της Frontex δήλωσε ότι αυτό είναι σχεδόν αδύνατον, για νομικούς και γεωγραφικούς λόγους.

Δεν είναι καθόλου σαφές τι είδους δραστικά μέτρα θα μπορούσε να λάβει η Ελλάδα για την προστασία (βλέπε κλείσιμο) των θαλασσίων συνόρων της. Η επαναπροώθηση (push-back) των προσφύγων και μεταναστών είναι παράνομη σύμφωνα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, ενώ η εφαρμογή της εν λόγω τακτικής θα προκαλούσε σημαντική αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που χάνουν τη ζωή τους προσπαθώντας να διασχίσουν το Αιγαίο. Ο μόνος τρόπος για να ελεγχθούν τα θαλάσσια σύνορα –πέραν της χρήσης βίας– είναι η πλήρης συνεργασία του κράτους (Τουρκία) από το οποίο ξεκινούν για το τελευταίο κομμάτι του ταξιδιού τους οι πρόσφυγες/μετανάστες. Και αυτό δεν παρατηρείται προς το παρόν.

Τελικά, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η φύλαξη των εξωτερικών συνόρων ή η αδυναμία της Ε.Ε. να υιοθετήσει μια κοινή στάση απέναντι στο προσφυγικό;

Η φύλαξη των εξωτερικών συνόρων είναι ένα υπαρκτό και δύσκολο πρόβλημα, για το οποίο υπάρχουν λύσεις, εφόσον υπάρχει πολιτική βούληση. Η μεγάλη δυσκολία της Ε.Ε. έγκειται στην αδυναμία/απροθυμία αρκετών κρατών να υποστηρίξουν μια κοινή στάση απέναντι στο προσφυγικό/μεταναστευτικό. Στην προσπάθεια διαχείρισης του προβλήματος σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι εμφανής η έλλειψη αλληλεγγύης, ενώ κυριάρχησαν ο λαϊκισμός και η υποκρισία. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο στην ανατολική Ευρώπη, δικαιώνοντας έτσι σε ένα βαθμό όσους θεώρησαν τη διεύρυνση του 2004 ως μάλλον πρόωρη. Έχει αρχίσει να επικρατεί στην Ευρώπη η λογική μετατόπισης της ευθύνης στους ώμους άλλων (και η Ελλάδα, με συσσωρευμένο έλλειμμα αξιοπιστίας, αποτελεί εύκολο στόχο) και γίνεται σαφής η δυσκολία (και απροθυμία σε κοινωνικό επίπεδο) υποδοχής και ένταξης των συνεχιζόμενων μεταναστευτικών ροών.

Ποιες θα ήταν για την Ελλάδα οι συνέπειες από μια τυχόν αποπομπή της από τη Σένγκεν και ποιες θα ήταν οι συνέπειες για την υπόλοιπη Ευρώπη;

Το άμεσο κόστος για την υπόλοιπη Ευρώπη θα ήταν κυρίως οικονομικής φύσης. Η επαναφορά των συνοριακών ελέγχων (προφανώς μεταξύ χωρών με χερσαία σύνορα) στη διακίνηση αγαθών θα κόστιζε αρκετά δισεκατομμύρια ευρώ (πρόσφατη γαλλική μελέτη ανέβαζε το κόστος σε 110 δις ευρώ σε βάθος δεκαετίας). Ωστόσο, και σε πολιτικό και θεσμικό επίπεδο θα ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τα πίσω, καθώς θα περιόριζε το ένα από τα δύο πλέον ορατά και απτά επιτεύγματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (δηλαδή το κοινό νόμισμα και την ελεύθερη διακίνηση). Αυτές οι ιδέες και προτάσεις θα μείωναν προσωρινά την πίεση σε συγκεκριμένες χώρες, αλλά θα προκαλούσαν μεσο- και μακροπρόθεσμα σοβαρή βλάβη στην ελεύθερη μετακίνηση μεταξύ κρατών-μελών της Ε.Ε. και θα ροκάνιζαν τα –για πολλούς ήδη σαθρά– θεμέλια του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, αντιμετωπίζει το φάσμα του μακροχρόνιου εγκλωβισμού σημαντικού αριθμού οικονομικών μεταναστών σε ελληνικό έδαφος και της αποπομπής από ένα σημαντικό ευρωπαϊκό θεσμό, κάτι που θα είχε σημαντικές συνέπειες σε συμβολικό επίπεδο. Η κατάσταση είναι εξαιρετικά ανησυχητική και απαιτείται άμεση κινητοποίηση όλων των διπλωματικών και άλλων μέσων από ελληνικής πλευράς.