Θαυμάζω τα παιδιά που φεύγουν στο εξωτερικό, σε όποια κίνητρα κι αν ανταποκρίνονται ή όποια συναισθηματική κατάσταση κι αν βιώνουν. Έχουν δεξιότητες, αναζητούν και βρίσκουν ευκαιρίες, δεν φοβούνται την κινητικότητα, αξιοποιούν τον κοινό χώρο και τις εμπειρίες της Ευρώπης, φτιάχνουν ένα νέο σχέδιο ζωής. Η μετανάστευση των εργατών γνώσης περιγράφεται ως μία από τις πιο αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης. Όχι άδικα, εφόσον η χώρα και η οικονομία στερούνται πολύτιμο ανθρώπινο κεφάλαιο. Ωστόσο, μπορούμε να κάνουμε τρεις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις ως κριτική στις μιντιακές και πολιτικές οιμωγές για το φαινόμενο.
Αρχικά, το «ελληνικό πρεκαριάτο» (ή η επισφαλής νέα γενιά) δεν είναι αποκλειστικά δημιούργημα της κρίσης, αλλά το αποτέλεσμα της –προ κρίσης– ρηχής οικονομίας και της άκαμπτης αγοράς εργασίας που επιφύλασσαν για τους νέους «outsiders» είτε ανεργία (σταθερά πάνω από 20% για πολλά χρόνια), είτε εργασία με μειωμένη προστασία ή ανομία, χαμηλές αμοιβές και ελάχιστες προοπτικές ανέλιξης. Η –μη βιώσιμη– ευημερία της περιόδου κάλυπτε το μεγάλο κοινωνικό ζήτημα της τότε «Γενιάς των 700 ευρώ». Ο κίνδυνος να ζήσει χειρότερα από τη γενιά των γονιών της ήταν ορατός από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, όταν όλοι οι οικονομικοί και πολιτικοί θεσμοί της χώρας, σαν μία πολιτική και θεσμική συμπαιγνία, οδηγούσαν σε κοινωνικά και γενεακά άδικες κατανομές πόρων, ευκαιριών και κινήτρων. Μέσα στην κρίση, έγινε αναπόφευχτα αντιληπτό το κόστος των ελλειμμάτων, του χρέους και της μη ανταγωνιστικής οικονομίας. Αυτές είναι, όμως, οι εκδηλώσεις των διαγενεακών και κοινωνικών αδικιών της προηγούμενης περιόδου. Η κρίση εμβαθύνει δραματικά τα προβλήματα, πλήττει βαρύτερα τις οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες και μετατρέπει την καλά καταρτισμένη G700 στην άνεργη γενιά της κρίσης και το πρεκαριάτο των 400 ευρώ.
Η δεύτερη παρατήρηση αφορά στο μακροπρόθεσμο όφελος της χώρας από τη μετανάστευση των εργατών γνώσης. Η απαξίωση «εγκεφάλων» είναι χειρότερη από το brain drain. H παραμονή στην Ελλάδα με το υψηλό ρίσκο της μακροχρόνιας ανεργίας ή της υποαπασχόλης, θα απαξίωνε σταδιακά τη μεγάλη επένδυση στην εκπαίδευση που έκαναν τα νοικοκυριά τα προηγούμενα χρόνια Η αναζήτηση εργασιακής εμπειρίας στο εξωτερικό αποτελεί ευεργετική διέξοδο και από ιστορική και κοινωνιολογική άποψη είναι βαθιά εγγεγραμμένη στην κουλτούρα και στα σχέδια ζωής των νοικοκυριών που δείχνουν προσαρμοστικότητα και έχουν ως βασικό στόχο την κοινωνική κινητικότητα. Στο βαθμό που ένα μέρος του ανθρώπινου κεφαλαίου που χάνεται σήμερα, επιστρέψει όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες με νέες εμπειρίες και δεξιότητες, θα προκύψει καθαρό όφελος για τη χώρα και την οικονομία.
Η τρίτη παρατήρηση αφορά στις σημαντικές προσαρμογές που έχουν συμβεί στην Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια. Η δημόσια συζήτηση αφορά κυρίως την επικράτεια της πολιτικής και τις αρνητικές επιπτώσεις των κακοσχεδιασμένων δημόσιων πολιτικών των μνημονίων, παραμελώντας συνήθως τις πολλές μικροπροσαρμογές που έχουν συμβεί στη στρατηγική των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών μέσα στην κρίση. Δεν είναι τελικά απροσδόκητη η αντοχή της οικονομίας, παρά το οικονομικό και πολιτικό σοκ του 2015.
Η κρίση δημιούργησε ένα σύμπαν καταστάσεων για τη νέα γενιά που παραμένει στην Ελλάδα. Είναι οι άνεργοι που ψάχνουν εργασία και δεν βρίσκουν ή παρατημένοι βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας, με μοναδικό στήριγμα το φτωχότερο οικογενειακό δίχτυ προστασίας. Είναι αυτοί που εργάζονται και έχουν δει τις προοπτικές καριέρας και τα εισοδήματά τους να «ψαλιδίζονται». Εκείνοι που παραχωρούν εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα για να μη χάσουν την δουλειά τους. Είναι εκείνoι που έχουν ακόμα τις οικονομικές δυνατότητες να αντέξουν την αποχή από την εργασία και να αναβαθμίσουν τις δεξιότητές τους, να συνεχίσουν τις σπουδές τους. Είναι εκείνοι που παρατούν το σχολείο και τις σπουδές τους για να στηρίξουν με κάθε τίμημα την οικογένειά τους. Είναι εκείνοι που τολμούν και ανοίγουν τη δική τους επιχείρηση με εξωστρέφεια και καινοτομία, αλλά και εκείνοι που εξαντλούν κάθε δυνατότητα για να κάνουν μία νέα δουλειά που θα τους κρατήσει όρθιους.
Θαυμάζω αυτούς που φεύγουν, αλλά θαυμάζω επίσης και αυτούς που μένουν. Αυτούς που αναζητούν την κοινωνική τους κινητικότητα μέσα από νέες δεξιότητες, τη δικτύωση, τη συνεργασία, την προσαρμοστικότητα και την αντοχή. Όταν όλα καταρρέουν γύρω μας και μόνο αισθήματα απελπισίας προκαλούν οι καθημερινές εξελίξεις στη δημόσια σφαίρα, τότε έχει έντονα στοιχεία παραδοξότητας και αναρθολογισμού η επιμονή και η αντοχή σ’ αυτό το οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον. Δεν ξέρω πώς μπορεί να το ερμηνεύσει κανείς, αλλά μία καλή σκέψη είναι αυτό που έγραψε ο George Bernard Shaw: «The reasonable man adapts himself to the world: the unreasonable one persists in trying to adapt the world to himself. Therefore all progress depends on the unreasonable man».
17°
