Η ηθική του πολέμου

Πριν χρόνια παρακολούθησα ένα μιλίταρι ντοκιμαντέρ, το οποίο παρουσίαζε ένα στιγμιότυπο από τον Β΄ Παγκόσμιο, όπου ένας Άγγλος στρατιώτης καρφώνει με την ξιφολόγχη έναν Γερμανό. Η εικόνα παγώνει και το πρόσωπό του κυκλώνεται με κόκκινο χρώμα. Η επόμενη σκηνή σε ένα αστικό λονδρέζικο σπίτι, όπου εξηγείται στους θεατές πως εκείνος ο στρατιώτης είναι ένας παππούς που τον ανακάλυψαν και δίνει συνέντευξη. Τον ρωτούν πόσους σκότωσε με ξιφολόγχη και απαντά οχτώ στρατιώτες. Μάλιστα εξηγεί πως είχε βρει και πατέντα, γιατί όταν χώνονταν το μαχαίρι σφήνωνε στα κόκαλα και δυσκολευόταν να το αφαιρέσει, οπότε τους πυροβολούσε για να τους τινάξει μακριά. Ο παππούς χαιρόταν τη δόξα του και φωτογραφιζόταν με τα παράσημά του. Μπορεί να ήταν φονιάς, αλλά ένιωθε περήφανος και ηθικός γιατί βρισκόταν στη σωστή μεριά της ιστορίας.

Δεν υπήρξε ούτε μία στιγμή στην ανθρωπότητα που να μη διεξαγόταν πόλεμος. Από τις ορδές των Νεάτερνταλ, μέχρι τις ηλεκτρονικές κονσόλες χειρισμού των βαλλιστικών πυραύλων, η ιστορία είναι μία απαρίθμηση των πολέμων και των αποτελεσμάτων τους. «Ο άνθρωπος είναι κατ’ ουσίαν θηριώδες όν» θα διακηρύξει ο Κορνήλιος Καστοριάδης. «Homo homini lupus est» διατύπωσε ο Τόμας Χομπς. Ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο ρεαλιστικό και πολυσέλιδο βιβλίο του «Βασανιστήρια και εξουσία» απέδειξε πως ο σύγχρονος άνθρωπος, παρά τους δύο παγκόσμιους πολέμους στον εικοστό αιώνα, είναι ο λιγότερο βίαιος άνθρωπος σε όλες τις προηγούμενες εποχές. Ο Αλέξανδρος Δουμάς μιλά για τους τρεις άνδρες που με τους πολέμους τους υπήρξαν όργανα της θείας πρόνοιας: «Ο Καίσαρας –ειδωλολάτρης– προετοίμαζε το χριστιανισμό, ο Καρλομάγνος –βάρβαρος– προετοίμαζε τον πολιτισμό, ο Ναπολέων –δεσποτικός ηγεμόνας– προετοίμαζε την ελευθερία».

Μπορεί να υπάρξει δίκαιος πόλεμος ή αυτό είναι μία λογική αντίφαση; Είναι ηθική η «άμυνα» η «ανθρωπιστική παρέμβαση», και ο πόλεμος «κατά της τρομοκρατίας»; Ο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου («Πόλεμος και Δικαιοσύνη») εξετάζει τον πόλεμο ως νόμιμη άμυνα,σε όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει (αποτρεπτικός, προληπτικός, τρομοκρατία), αλλά παρόλο που συνεχώς αναζητείται η ηθική του νομιμοποίηση, γίνεται σαφές ότι δεν θα πρέπει ποτέ να διεξάγεται με σκοπό την επιβολή της ηθικής.

Η Βασιλική Ρούσκα στην εξαιρετική μελέτη της για το θέμα, παρατηρεί πως επειδή κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ τα ΜΜΕ προέβαλαν τη σκοτεινή πλευρά του, καθιστώντας τους στρατιώτες ηθικά κατακριτέους στη συνείδηση του λαού, αυτό επιδείνωσε την ψυχική βλάβη των βετεράνων, που σε αντίθεση με προηγούμενους πολέμους επιστρέφοντας στην πατρίδα τους δεν ήταν οι ίδιοι ευπρόσδεκτοι από το λαό, αλλά αντιμετωπίζονταν με χλευασμό και εχθρότητα.

Ο Σοπενχάουερ στο «Κριτική της ελευθερίας της βουλήσεως» και ο Νίτσε στο «Πέραν του καλού και του κακού» αμφισβητούν την ίδια την ύπαρξη της ηθικής. Πόσο τεκμηριωμένη θα ήταν μία ηθική του πολέμου όταν όλοι οι εμπλεκόμενοι θεωρούν τη ράτσα, τη θρησκεία, το έθνος τους, φορέα του δικαίου; Η συνθήκη της Γενεύης, η συμφωνία για το διεθνή Ερυθρό Σταυρό, τα ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών και το νομικό πλαίσιο που πρωτοκαθιερώθηκε στη δίκη της Νυρεμβέργης, δίνουν νομική θεμελίωση και ηθικό έλεγχο στους πολέμους; Οι έρευνες για τα εγκλήματα πολέμου πρέπει να αφορούν όλες τις εμπόλεμες χώρες και αυτό δεν συνέβη. Διαφορετικά τότε που υπήρξε για πρώτη φορά διεξαγωγή δικών για εγκλήματα πολέμου θα έπρεπε στο εδώλιο των κατηγορουμένων να δούμε με τον Ες, τον Καλτενμπρούνερ και τον Γκέριγκ, μαζί και τον Τρούμαν για τη Χιροσίμα, τον Στάλιν για το Κατίν, τον Τσόρτσιλ για τη Δρέσδη και τον Ντε Γκολ για τις σφαγές της Κωνσταντίνης. Αν δεν παραβλέψουμε το γεγονός πως το ηθικό πλεονέκτημα του πολέμου είναι μονοπώλιο των νικητών, καταλήγουμε σε αδιέξοδο, αφού αυτή η υπόθεση ηθικής λόγω υποκειμενικότητας αφορά περισσότερο τη φιλοσοφία παρά τη νομική.

Υπήρξαν όμως χαρακτηριστικά των στρατιωτών, της μεγάλης σύναξης στρατών που άφησαν στίγματα νοοτροπίας, κουλτούρας, ακόμη και σεξουαλικού προσανατολισμού. Να θυμηθούμε την ομοφυλοφιλία στον Ιερό λόχο, στα φουσάτα των Γενίτσαρων, στα τάγματα εφόδου του Λοχαγού Ρεμ. Ακόμη τους παπάδες πολεμιστές Ναΐτες, τους βαρβάρους του Ταμερλάνου, τους βόρειους ναυτικούς πολεμιστές Βίκινγκς, τους αλύπητους φονιάδες μαχητές του Βυζαντίου, τους σιδηρόφραχτους Ρωμαίους, μέχρι τους Γιαπωνέζους καμικάζι. Όλοι αυτοί ήταν ηθικοί γιατί πίστευαν πως έχουν δίκιο, αφού οι αντίπαλοι πάντοτε έχουν άδικο.

Πόσο απενοχοποιημένη μπορεί να είναι μία 25χρονη χειρίστρια ηλεκτρονικής κατεύθυνσης πυραύλων, που αφού κουνήσει μερικούς μοχλούς κατευθύνοντας στις συντεταγμένες, βάλλει τους στόχους σκοτώνοντας αμάχους; Θα κάνει διάλειμμα για καφέ αμέσως μετά και πιθανόν να φρεσκάρει το κραγιόν της στον καθρέφτη.

Αυτή η αποστασιοποίηση από το αίμα, αυτή η μακρόθεν εκκαθάριση των εχθρών σαν play station στη σύγχρονη εποχή... Πόση διαφορά από την εποχή του Αχιλλέα: «...και πολεμώντας μέρες πέρασα στο γαίμα βουτηγμένες» Ι´ραψωδία (στίχ. 322). Τη σπουδαιότερη και διαχρονικά συμπυκνωμένη άποψη για την ηθική του πολέμου προσδιόρισε στον «Ηγεμών» του ο Νικολό Μακιαβέλι δανειζόμενος από τον Τίτο Λίβιο: «Ιερά είναι τα όπλα, όταν άλλη λύση δεν υπάρχει εκτός από τα όπλα» (et pia arma ubi nulla nisi in armis spes est). Ρήση αμφίσημη και με διπλή ανάγνωση στο νόημά της, στο μέρος: «Όταν άλλη λύση δεν υπάρχει», αφού πάντα τα όπλα είναι ανίερα, και γιατί πάντα υπάρχουν λύσεις χωρίς αυτά.