O Χομπσμπάουμ για τον εθνικισμό και την Ελλάδα

Μέρος του γενικότερου ιστοριογραφικού προγράμματος του Έρικ Χομπσμπάουμ (1917-2012) στα πλαίσια της καταγραφής της σύγχρονης ιστορίας ήταν και η μελέτη του σύνθετου φαινομένου του εθνικισμού (τις κύριες θέσεις του τις εξέθεσε στα έργα του The Invention of Tradition και Nations and Nationalism Since 1780).

Για τον Χομπσμπάουμ το σύχρονο έθνος είναι κατεξοχήν φαινόμενο της νεωτερικότητας. Όπως γράφει ο ίδιος: «Στη σύγχρονη, και βασικά πολιτική, έννοιά της η ιδέα του nation (έθνους) είναι ιστορικά πολύ νέα». Τα έθνη, άρα, δεν είναι αιώνια ή θεόσταλτα, αλλά αποτελούν το -σχετικά πρόσφατο ιστορικά- προϊόν εθνικιστικών κινημάτων, που χρησιμοποίησαν ήδη υπάρχουσες παραδόσεις (ή επινόησαν νέες) στα πλαίσια της προσπάθειάς τους για την καθιέρωση και αναγνώριση ενός εδαφικά προσδιορισμένου κράτους. Κατά τον Χόμπσμπαουμ, σημαντικότατο ρόλο στη διαδικασία αυτή της δημιουργίας εθνών παίζει το στοιχείο του κατασκευάσματος, της επινόησης και της κοινωνικής μηχανικής. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά: «Δεν είναι τα έθνη που δημιουργούν κράτη και εθνικισμούς, αλλά το αντίθετο».

Μια σημαντική συμβολή του Χομπσμπάουμ στην μελέτη και κατανόηση του φαινομένου του εθνικισμού υπήρξε και η προσπάθειά του να ρίξει περισσότερο φως στις τάσεις, απόψεις και ανάγκες των χαμηλότερων κοινωνικά στρωμάτων και στον ρόλο που έπαιξε ο απλός λαός, σε αντιδιαστολή προς την επικρατούσα τάση που κατά κανόνα εστίαζε στην μελέτη των ανώτερων στρωμάτων και στις επίσημες ιδεολογίες των κατά τόπους κρατών και κινημάτων.

Τα βιβλία του Έρικ Χομπσμπάουμ.

Ακολουθούν ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από έργα του Βρετανού ιστορικού σχετικά με την επανάσταση 1821, την ελληνική γλώσσα, τα επαναστατικά δάνεια του 1824-25, αλλά και τη χούντα των συνταγματαρχών.

Από το "Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα" (μτφρ. Χρύσα Νάντρις, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1994):

«(…) αν υποθέταμε ότι οι Έλληνες κάτοικοι των ορεινών, οι κλέφτες, που ξεσηκώθηκαν εναντίον των Τούρκων τον καιρό του Μπάϋρον ήταν εθνικιστές, πράγμα το οποίο είναι ομολογουμένως απίθανο, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε ότι μερικοί από τους πιο αξιοθαύμαστους αγωνιστές τους δεν ήταν Έλληνες αλλά Αλβανοί (Σουλιώτες). Επιπλέον, ελάχιστα σύγχρονα εθνικιστικά κινήματα βασίζονται πραγματικά σε μια ισχυρή εθνική συνείδηση, αν και συχνά την επινοούν, κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους, και η οποία συχνά παίρνει τη μορφή του ρατσισμού».

«Νεκρές "κλασικές" γλώσσες ή τελετουργικές γλώσσες, όσο γόητρο και αν διαθέτουν, δεν είναι κατάλληλες να γίνουν εθνικές γλώσσες, όπως διαπιστώθηκε στην Ελλάδα, όπου υπήρχε ουσιαστική γλωσσική συνέχεια μεταξύ της αρχαίας και της νέας ομιλούμενης ελληνικής γλώσσας».

«Οι λόγιοι υπέρμαχοι και οργανωτές του ελληνικού εθνικισμού στις απαρχές του δέκατου ένατου αιώνα εμπνέονταν αναμφιβόλως από τη σκέψη της αρχαίας ελληνικής δόξας, η οποία επίσης ξεσήκωνε και τον ενθουσιασμό των μορφωμένων, δηλαδή με κλασική παιδεία, φιλελλήνων στο εξωτερικό. Και η εθνική λόγια γλώσσα που κατασκευάσθηκε από αυτούς και γι'αυτούς, η καθαρεύουσα, ήταν και είναι ένα πομπώδες νεοκλασικό ιδίωμα που επεδίωκε να επαναφέρει πίσω στην αληθινή τους κληρονομιά τη γλώσσα των απογόνων του Θεμιστοκλή και του Περικλή που η σκλαβιά δύο χιλιάδων ετών την είχε αλλοιώσει. Αλλά οι πραγματικοί Έλληνες οι οποίοι σήκωσαν τα όπλα για αυτό που κατέληξε να γίνει ο σχηματισμός ενός νέου ανεξάρτητου εθνικού κράτους, δεν μιλούσαν την αρχαία ελληνική περισσότερο απ'όσο μιλούσαν οι Ιταλοί τη λατινική γλώσσα. Μιλούσαν και έγραφαν στη δημοτική. Ο Περικλής, ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης και οι δόξες της αρχαίας Σπάρτης και Αθήνας δεν σημαίναν πολλά, αν σήμαιναν κάτι, για αυτούς, και στην περίπτωση που τις είχαν ακουστά δεν θεωρούσαν ότι είχαν σχέση με αυτούς. Παραδόξως, αντιπροσώπευαν τη Ρώμη παρά την Ελλάδα (ρωμιοσύνη), δηλαδή θεωρούσαν τους εαυτούς τους κληρονόμους της εκχριστιανισμένης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (δηλαδή του Βυζαντίου). Πολεμούσαν ως χριστιανοί εναντίον των άπιστων μουσουλμάνων, ως Ρωμαίοι εναντίων των τουρκικών σκυλιών».

Από το "Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848" (μτφρ. Μαριέτα Οικονομοπούλου, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., δ΄ ανατύπωση, Αθήνα, 2002):

«Ο Άγγλος επενδυτής δάνειζε αφειδώς. (…) Θεωρητικά, τα δάνεια αυτά θα έπρεπε να αποφέρουν στον επενδυτή 7 ή 9%· στην πραγματικότητα, το 1831 του απέφεραν κατά μέσο όρο 3,1%. Ποιός δεν θα αποθαρρυνόταν με εμπειρίες όπως αυτές των ελληνικών δανείων του 1824 και 1825 με 5%, που άρχισαν να αποφέρουν κάποιο τόκο μόλις στη δεκαετία του 1870;»

«Μόνο μία από τις επαναστάσεις του1820-22 κατόρθωσε να επιβληθεί, και αυτό αποδίδεται εν μέρει στην επιτυχία της να πάρει μορφή γνήσιας λαϊκής επανάστασης και εν μέρει στην ευνοική διπλωματική κατάσταση: ο ελληνικός ξεσηκωμός του 1821. Η Ελλάδα, συνεπώς, έγινε η πηγή έμπνευσης του διεθνούς φιλελευθερισμού, και ο φιλελληνισμός, που συνεπέφερε οργανωμένη υποστήριξη για τους Έλληνες και συμμετοχή πολυάριθμων εθελοντών στον ελληνικό αγώνα, έπαιξε στη συσπείρωση της ευρωπαϊκής αριστεράς στη δεκαετία του 1820 ρόλο ανάλογο με αυτόν που θα έπαιζε στο τέλος της δεκαετίας του 1930 η υποστήριξη στην Ισπανική Δημοκρατία».

«Σε μιά και μόνη περίπτωση ο ατέρμονος πόλεμος των ποιμενικών φύλων και των ληστών-ηρώων ενάντια σε οποιαδήποτε αληθινή κυβέρνηση συγκεράστηκε με τις ιδέες του αστικού εθνικισμού και της Γαλλικής Επανάσταης: στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα (1821-30). Ήταν συνεπώς φυσικό η Ελλάδα να γίνει θρύλος και πηγή έμπνευσης των απανταχού εθνικιστών και φιλελευθέρων. Γιατί μόνο στην Ελλάδα ένας ολάκερος λαός ξεσηκώθηκε ενάντια στον κατακτητή με τρόπο που θα μπορούσε εύλογα να ταυτιστεί με την υπόθεση της ευρωπαϊκής αριστεράς· και, αντίστροφα, η υποστήριξη της ευρωπαϊκής αριστεράς με ηγέτη τον Λόρδο Βύρωνα, που πέθανε στην Ελλάδα, συνέβαλε σημαντικά στην πραγμάτωση της ελληνικής ανεξαρτησίας».

«Ευτυχώς όμως η [Φιλική] Εταιρεία είχε φροντίσει να προσηλυτίσει και τους ντόπιους “κλέφτες”, τους εκτός νόμου και τους αρχηγούς στις φάρες των ελληνικών βουνών (…). Είναι αμφίβολο κατά πόσο ο σύγχρονος εθνικισμός σήμαινε πολλά πράγματα γι'αυτούς τους “κλέφτες”, αν και πολλοί από αυτούς διέθεταν τους γραμματικούς τους -ο σεβασμός και το ενδιαφέρον για τα βιβλία και τη μάθηση ήταν κατάλοιπο του αρχαίου ελληνισμού- που συνέτασσαν μανιφέστα στην ιακωβινική ορολογία. Αν κάτι αντιπροσώπευαν και υποστήριζαν ήταν το πανάρχαιο ήθος μιας χερσονήσου, όπου ο ρόλος του άντρα ήταν να γίνει ήρωας και όπου ο εκτός νόμου που έπαιρνε τα βουνά για να αντισταθεί σε κάθε κυβέρνηση και για να επανορθώσει στις αδικίες που γίνονταν εις βάρος του λαού ήταν το πολιτικό ιδεώδες. Στον ξεσηκωμό ανδρών όπως ο Κολοκοτρώνης, ληστής και ζωέμπορος, οι εθνικιστές δυτικού τύπου πρόσφεραν την ηγεσία και τους τοποθετούσαν σε πανελλαδική μάλλον παρά καθαρά τοπική κλίμακα. Με τη σειρά τους, αποκόμιζαν από τις επαναστάσεις ένα μοναδικό στοιχείο, που ενέπνεε δεος: τον μαζικό ξεσηκωμό ενός ένοπλου λαού.

Ο νέος ελληνικός εθνικισμός ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της χώρας, μολονότι ο συνδυασμός αστικής ηγεσίας, κλέφτικης αποδιοργάνωσης και επέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων γέννησε μιά από εκείνες τις μικροκαρικατούρες του δυτικού φιλελεύθερου ιδεώδους που επρόκειτο να γίνει τόσο γνώριμο σε περιοχές όπως η Λατινική Αμερική. Αλλά είχε και το παράδοξο αποτέλεσμα να περιορίσει τον Ελληνισμό στην Ελλάδα, και έτσι να δημιουργήσει ή να εντείνει τον λανθάνοντα εθνικισμό των άλλων βαλκανικών λαών. Όσο το να είναι κανείς Έλληνας δεν αποτελούσε παρά ένα σχεδόν απαραίτητο επαγγελματικό προσόν του εγγράμματου ορθόδοξου χριστιανού των Βαλκανίων, ο εξελληνισμός είχε σημειώσει προόδους. Από τη στιγμή που σήμαινε πολιτική υποστήριξη της Ελλάδας, άρχισε να υποχωρεί ακόμα και ανάμεσα στις αφομοιωμένες βαλκανικές εγγράμματες τάξεις. Μ'αυτήν την έννοια, η ελληνική ανεξαρτησία ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη του εθνικισμού των άλλων βαλκανικών εθνών».

Από το "Η εποχή των άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας", 1914-1991" (μτφρ. Βασίλης Καπετανγιάννης, εκδ. Θεμέλιο, ζ' ανατύπωση, Αθήνα, 2004):

«Το μόνο στρατιωτικό καθεστώς στην Ευρώπη που επιβλήθηκε με την υποστήριξη των ΗΠΑ, ήταν αυτό που προέκυψε στην Ελλάδα το 1967 από το στρατιωτικό πραξικόπημα μιας ομάδας ιδιαίτερα αφρόνων ακροδεξιών συνταγματαρχών -πιθανότατα από ιδία πρωτοβουλία- σε μια χώρα όπου ο Εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των κομμουνιστών και των αντιπάλων τους (1944-1949) είχε αφήσει πίσω του πικρές αναμνήσεις και στις δύο πλευρές. Το καθεστώς αυτό, που διακρίθηκε για τη συστηματική χρήση βασανιστηρίων εναντίον των αντιπάλων του, κατέρρευσε μετά από επτά χρόνια κάτω από το βάρος της δικής του πολιτικής ηλιθιότητας».

Έργα του Έρικ Χόμπσμπαουμ:

▪ The Age of Revolution, 1789-1848 ("Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848", μτφρ. Μαριέτα Οικονομοπούλου, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.)

▪ Bandits ("Ληστές", μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, εκδ. Θεμέλιο)

▪ Revolutionaries: Contemporary Essays ("Eπαναστάτες", μτφρ. Πάρις Μπουρλάκης, εκδ. Θεμέλιο)

▪ The Age of Capital, 1848-1875 ("Η εποχή του κεφαλαίου, 1848-1875", μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.)

▪ The Invention of Tradition ("Η επινόηση της παράδοσης", μτφρ. Θανάσης Αθανασίου, εκδ. Θεμέλιο)

▪ The Age of Empire, 1875-1914 ("Η εποχή των αυτοκρατοριών, 1875-1914", μτφρ. Κωστούλα Σκλαβενίτη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.)

▪ The Jazz Scene ("Η σκηνή της τζαζ", μτφρ. Τάκης Τσήρος, εκδ. Εξάντας)

▪ Nations and Nationalism Since 1780 ("Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα", μτφρ. Χρύσα Νάντρις, εκδ. Καρδαμίτσα)

▪ The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991 ("Η εποχή των άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991", μτφρ. Βασίλης Καπετανγιάννης, εκδ. Θεμέλιο)

▪ On History ("Για την ιστορία", μτφρ. Παρασκευάς Μάταλας, εκδ. Θεμέλιο)

▪ Uncommon People ("Ξεχωριστοί άνθρωποι", μτφρ. Παρασκευάς Ματάλας, εκδ. Θεμέλιο)

▪ On the Edge of the New Century: Eric Hobsbawm in Conversation with Antonio Polito ("Στους ορίζοντες του 21ου αιώνα - Μετά την εποχή των άκρων: Συνομιλία με τον Antonio Polito", μτφρ. Βασίλης Καπετανγιάννης, εκδ. Θεμέλιο)

▪ Interesting Times: A Twentieth-century Life ("Συναρπαστικά χρόνια: μια ζωή στον 20ο αιώνα", μτφρ. Σταματίνα Μανδηλαρά, εκδ. Θεμέλιο)

▪ Globalisation, Democracy and Terrorism ("Παγκοσμιοποίηση, δημοκρατία και τρομοκρατία", μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, εκδ. Θεμέλιο)

▪ How to Change the World: Tales of Marx and Marxism ("Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο: Μαρξ και μαρξισμός 1840-2011", μτφρ. Μάνια Μεζίτη, εκδ. Θεμέλιο)