Όταν πριν από ένα ακριβώς χρόνο είχαμε θέσει το ερώτημα: «Μήπως έχουμε και την Τρόικα που μας αξίζει;», πολλοί ήσαν ακόμα εκείνοι που εναπέθεταν στην Τρόικα ελπίδες για διάσωση και εξορθολογισμό της χώρας. Δυστυχώς οι φόβοι μας αποδείχθηκαν βάσιμοι: Η συμπεριφορά της Τρόικας μέχρι σήμερα και η συνειδητή επιλογή της να αποδέχεται (ή και να επιμένει σε) οριζόντια μέτρα που εξυπηρετούν ό,τι έχει απομείνει από το πολιτικό και οικονομικό σύστημα συμφερόντων που μας οδήγησε εδώ, εις βάρος του μέσου Έλληνα πολίτη, επιβεβαίωσε την ορθότητα του ερωτήματος που είχαμε θέσει. Η Τρόικα λειτουργεί μονάχα ως εισπρακτικός μηχανισμός των δανειστών και διόλου ως καταλύτης εκσυγχρονισμού, που θα μπορούσε να πιέσει προς τη σωστή κατεύθυνση την κυβέρνηση η οποία έχει και τη βασική ευθύνη για την πορεία της χώρας.
Στο τεύχος αυτό ανοίγουμε τη συζήτηση για τις πολιτικές που αφορούν το σύνολο του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, οι οποίες μας επηρεάζουν άμεσα, προπαντός δε μακροπρόθεσμα, ως μέλος, έστω και άσωτον, της ευρωπαϊκής οικογένειας. Του «πυρήνα της Ευρώπης», όπως έλεγαν –και φούσκωναν σαν διάνοι– οι πολιτικοί υπαίτιοι της καταστροφής μας.
Το καίριο ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι αν η Ευρώπη από ένωση ισοτίμων χωρών, με πολλαπλές ιδιαιτερότητες, θα εξελιχθεί σε μια Ευρώπη δύο ταχυτήτων (στη μια ταχύτητα οι καθυστερημένοι και παγιδευμένοι στη φτώχεια χρεώστες και στην άλλη οι αναπτυγμένοι πιστωτές). Ευρώπη η οποία αναγκαστικά, αργά ή γρήγορα, είτε θα διαρραγεί υπό το βάρος των ανισοτήτων που η ίδια δημιούργησε, είτε θα ακολουθήσει με ταχύτατο τρόπο τον δρόμο της ομοσπονδοποίησης.
Αναγκαία παρένθεση: Η Ευρώπη ήταν πολύ ευτυχής με το status quo που είχε διαμορφωθεί την τελευταία δεκαετία. Εθνικά κράτη, όπου τα εγχώρια πολιτικά συστήματα έκαναν ό,τι γούσταραν, νομισματική ένωση που προσέφερε στους πάντες πάμφθηνο χρήμα και ευρωπαϊκά όργανα που έδιναν σε όλους μια ψευδαίσθηση ισχύος (soft power βέβαια). Πρωθυπουργοί φιλαράκια μεταξύ τους που τακτοποιούσαν ενοχλητικές εκκρεμότητες στα Συμβούλια Κορυφής και τα λοιπά διακοσμητικά ευρωπαϊκά όργανα όπως η Eurostat ή η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που έκαναν πως δεν καταλάβαιναν, με καλύτερο παράδειγμα της συνενοχής τους τον δεκαετή ελληνικό εκτροχιασμό (δημοσιονομικό και ανταγωνιστικότητας). Δυστυχώς όμως όλα τα ευχάριστα πράγματα κάποτε τελειώνουν. Alles Gut hat ein Ende, όπως λένε οι Γερμανοί.
Όπως σαφώς γνώριζαν οι οικονομολόγοι ειδικοί στις νομισματικές ενώσεις, όσο πιο ευρεία είναι μια νομισματική ένωση, τόσο πιο ισχυρή είναι στην αρχή και τόσο πιο ευάλωτη στη συνέχεια, αν δεν βρει τρόπο να υποκαταστήσει τον σταθεροποιητικό ρόλο των διαφορετικών νομισμάτων. Η οικονομική εξήγηση είναι απλή. Όταν δύο περιοχές οι οποίες έχουν στενούς εμπορικούς δεσμούς (χώρες στην περίπτωσή μας) έχουν διαφορετικό νόμισμα, τότε, όταν η παραγωγικότητα τής μιας αυξάνει ταχύτερα από την παραγωγικότητα της άλλης, οι νομισματικές ισοτιμίες αλλάζουν, διατηρώντας την ισορροπία ανταγωνιστικότητας μεταξύ των δύο, προφυλάσσοντας και τις αντίστοιχες θέσεις εργασίας.
Όταν δεν υπάρχει το εργαλείο των ισοτιμιών, τότε η διατήρηση της ισορροπίας είναι κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά πολύ δυσκολότερη. Μπορεί να επιτευχθεί: (α) είτε με τη βοήθεια ενός ισχυρού ομοσπονδιακού προϋπολογισμού και άλλων ισχυρών ομοσπονδιακών θεσμών, που διασφαλίζουν σχετικά ομοιόμορφη άνοδο της παραγωγικότητας, με μεταφορά πόρων από τις παραγωγικότερες στις λιγότερο παραγωγικές περιοχές μέσω ενός ομοσπονδιακού πολιτικού συστήματος, (β) είτε με εσωτερική υποτίμηση (λιτότητα δηλαδή) που αποκαθιστά την ανταγωνιστικότητα στην καθυστερημένη περιοχή, (γ) είτε με εσωτερική μετανάστευση ώστε να απορροφηθούν οι επιπλέον άνεργοι που δημιουργεί η διευρυνόμενη διαφορά παραγωγικότητας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, που είναι η πιο πετυχημένη νομισματική ένωση στον κόσμο, χρησιμοποιείται ένας συνδυασμός των προαναφερθέντων, αλλά κυρίαρχο εργαλείο είναι ο ομοσπονδιακός προϋπολογισμός.
Στην Ευρώπη η νομισματική ένωση έγινε χωρίς να διασφαλισθεί τίποτε από τα παραπάνω. Όταν λοιπόν η παραγωγικότητα στον Βορρά αυξήθηκε πολύ ταχύτερα από την παραγωγικότητα του Νότου, με ταυτόχρονη συσσώρευση στον Νότο υπέρογκου δημόσιου και ιδιωτικού χρέους (το οποίο κάλυψαν οι τράπεζες του Βορρά), το δομικό λάθος της Ευρωζώνης αποκαλύφθηκε σε όλη του την απειλητική μεγαλοπρέπεια. Οι χώρες του Νότου εισήλθαν έτσι σε μια μακροχρόνια κρίση οικονομικής συρρίκνωσης και μόνιμης και κοινωνικά εκρηκτικής ανεργίας. Μια κρίση που μοιραία θα επαναλαμβάνεται κάθε τόσο, αν δεν διορθωθεί το αρχικό λάθος του «κατασκευαστή», καθώς –μετά το προσωρινό διάλειμμα της σημερινής βίαιης ή/και σπασμωδικής διόρθωσης– οι διαφορές στην αύξηση της παραγωγικότητας θα αρχίσουν να διευρύνουν και πάλι το χάσμα, εφόσον τα δομικά αίτια που το προκαλούν παραμένουν άθικτα.
Στα τρία χρόνια που μεσολάβησαν από την εμφάνιση της κρίσης, οι ευρωπαϊκές ηγεσίες προσπάθησαν να υπεκφύγουν στρουθοκαμηλικά από αυτή την αδήριτη πραγματικότητα. Υπερασπίστηκαν το ευρώ και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα με τρόπο ιστορικά (και οικονομικά) μυωπικό. Πολλά λόγια, ανεπαρκής δράση, κανένα αποτέλεσμα.
Από τις τρεις διαθέσιμες λύσεις που προαναφέραμε, ειδικά στην Ευρώπη, σε αντίθεση με τη ζώνη του δολαρίου στις Ηνωμένες Πολιτείες, η λύση της μετανάστευσης στο εσωτερικό της νομισματικής ένωσης, ως μηχανισμός αποκατάστασης της οικονομικής ισορροπίας δεν αποτελεί ισχυρό εργαλείο. Η μετανάστευση, λόγω διαφορών στη γλώσσα και την κουλτούρα έχει μεγάλο κοινωνικό κόστος, ενώ περιορίζει επίσης και το ΑΕΠ των χωρών προέλευσης, καθιστώντας αδύνατη τη μείωση του χρέους που έχουν συσσωρεύσει. Εξ ού και λειτούργησε μόνο για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες ξεκίνησαν με πολύ χαμηλό δημόσιο χρέος. Απομένουν λοιπόν τα υπόλοιπα δύο εργαλεία αποκατάστασης των μακροοικονομικών ανισορροπιών, που δημιουργεί ο διαφορετικός ρυθμός αύξησης της παραγωγικότητας μεταξύ Βορρά και Νότου: Η ισχυρή ομοσπονδιακή δομή και η λιτότητα (εσωτερική υποτίμηση). Τι σημαίνει λιτότητα το γνωρίζουμε όλοι. Τι σημαίνει όμως ισχυρή ομοσπονδιακή δομή; Σημαίνει ισχυρό προϋπολογισμό, που επιτρέπει δημοσιονομική αποκατάσταση ανισορροπιών και ταυτόχρονα σημαίνει ισχυρούς ομοσπονδιακούς θεσμούς, όπως είναι π.χ. στις ΗΠΑ το FBI και το IRS, που διασφαλίζουν ότι οι μεταφερόμενοι πόροι δεν θα γίνονται βορά φαύλων και διεφθαρμένων τοπικών πολιτικών συστημάτων, προκαλώντας την πολιτική αντίδραση των δημοσιονομικά πλεονασματικών περιοχών.
Η λύση που προτείνει ουσιαστικά ο Νότος είναι μεταφορά πόρων, χωρίς ισχυρούς ομοσπονδιακούς θεσμούς και με άθικτα τα βαθύτερα αίτια της ανικανότητας των πολιτικών του συστημάτων· δηλαδή φαυλότητα και συστημική διαφθορά. Η εκδοχή του Βορρά (που επικρατεί ως τώρα χάρη στη δύναμη του δανειστή), είναι λιτότητα με την ελάχιστη δυνατή μεταφορά πόρων.
Είναι θλιβερό ότι ενώ μιλούμε για βαθύτερη ενοποίηση και με δεδομένο το αδιέξοδο του ευρώ, ο «ομοσπονδιακός προϋπολογισμός», ο προϋπολογισμός δηλαδή της ΕΕ, είναι μόλις 1% του ΑΕΠ της Ένωσης και οι χώρες του Βορρά δεν θέλουν να ακούσουν για αύξησή του, την ώρα που στις ΗΠΑ η νομισματική ένωση στηρίζεται από έναν ομοσπονδιακό προϋπολογισμό ύψους 24% του ΑΕΠ. Είναι επίσης θλιβερό ότι η έκτακτη πολυδιαφημισμένη αναπτυξιακή παρέμβαση των Ολάντ και Μέρκελ ισοδυναμεί με μόλις 0,3% του ΑΕΠ της Ένωσης για τρία χρόνια, εκ των οποίων τα μισά είναι δανεικά.
Είναι, τέλος, εξοργιστικό ότι τα διεφθαρμένα πολιτικά συστήματα του Νότου (σχολικά παραδείγματα η Ελλάδα και η Πορτογαλία [1]), στηρίζονται –με την εφαρμογή του νόμου της σιωπής, των πρακτικών των συμβιβασμών και της ατιμωρησίας– από φαύλα πολιτικά συστήματα του Βορρά (π.χ. Γερμανία για τις υποθέσεις Ζήμενς, υποβρυχίων κ.λπ.). Συστήματα που λειτουργούν ως προστάτες τόσο των εταιρειών-διαφθορέων, όσο και των κάθε είδους παραληπτών των μιζών, με τις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [2] να εκτελούν χρέη τροχονόμου της διαφθοράς.
Παρ’ όλα αυτά, για τους παγιδευμένους μεταξύ της μακροχρόνιας ανέχειας και της διαφθοράς του κυρίαρχου συστήματος εξουσίας Έλληνες (και άλλους νοτιοευρωπαίους) πολίτες, το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης παραμένει κατά παράδοξο τρόπο ζωντανό. Δεν είναι όμως η παρούσα ευρωπαϊκή ηγεσία αυτή που αξίζει στην Ευρώπη, ή που μπορεί να ξεπεράσει την υπαρξιακή κρίση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Φαίνεται λοιπόν ότι η Ευρώπη, όπως και κάθε μεμονωμένος λαός, έχει την ηγεσία που της αξίζει.
Στο πρόσφατο μανιφέστο των Γύργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερ και Γιούλιαν Νίντα-Ρίμελιν τονίζεται ότι: «Ο λαός της Ευρώπης χρειάζεται να ξέρει πως ο μόνος τρόπος για να διατηρήσει το κοινωνικό του μοντέλο και την πολιτιστική του ποικιλομορφία είναι να ενωθεί και να συνεργαστεί» [3] . Φοβούμεθα ότι το δίλημμα είναι ακόμα πιο δυσοίωνο για «τον λαό της Ευρώπης». Αν δεν βρεθεί έγκαιρα λύση, το ευρώ θα συνεχίσει να μεταλλάσσεται από εργαλείο ενοποίησης σε μοχλό διάλυσης της Ενωμένης Ευρώπης, η οποία έτσι διατρέχει τον κίνδυνο της «διά παντός αποχώρησης από την παγκόσμια σκηνή».
— The Athens Review of Books
[1] Και η Ιταλία δεν πάει πίσω αν λογαριάσουμε ότι, όπως καταγγέλλει ο Economist, μια από τις μαφίες της (η Ντραγκέτα), ελέγχοντας χιλιάδες ψήφους, εξασφάλισε εκλογή ευρωβουλευτή της αρεσκείας της, σε περιοχή της Βόρειας μάλιστα Ιταλίας.
[2] Των οποίων προΐσταται πολιτικά ο Πορτογάλος πιστός στα γερμανικά κελεύσματα Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο.
[3] Δημοσιεύθηκε στην Frankfurter Allgemeine Zeitung της 3.8.2012. Διαθέσιμο στα ελληνικά σε μετάφραση της Κάκης Μπαλή
3°
