Για μια σχεδιοποιημένη οικονομία

Έγραφα την περασμένη εβδομάδα πως η Ελλάδα είναι ένα γραφειοκρατικό σύστημα που καταρρέει, τρίζοντας, όπως κατέρρευσε, τρίζοντας, ο λεγόμενος «υπαρκτός σοσιαλισμός». Κι ότι η κατάρρευση αυτή οδηγεί στη βαρβαρότητα. Επιμένω όμως ότι η λύση δεν είναι ο οικονομικός φιλελευθερισμός – ειδικά σε μια μικρή χώρα που μπορεί, θεωρητικά, να γίνει αντικείμενο διαχείρισης· η λύση είναι μια μορφή σοσιαλδημοκρατίας, ένας ισορροπημένος συνδυασμός ελεύθερης οικονομίας και κρατισμού. Πράγματι, η σοσιαλδημοκρατία υποδηλώνει δυσκινησία και ανικανότητα: αφαίρεσε από τον πολίτη την ατομική ευθύνη και πρωτοβουλία, ευνόησε το κατεστημένο των μετρίων και τοποθέτησε τους συνδικαλιστές στην πολιτική ηγεσία. Όλα αυτά και πολλά ακόμη δεν αρκούν για να απορριφθεί η ιδέα και η πρακτική της.

Η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα μπορεί να συνοψιστεί στον διαλυμένο κρατικό μηχανισμό και στη στασιμότητα του επιχειρείν – με άλλα λόγια στην καταστροφή της σοσιαλδημοκρατίας και, παραλλήλως, στην αδυναμία εφαρμογής φιλελεύθερου μοντέλου. Οι δημόσιοι υπάλληλοι τελούν σε καθεστώς λευκής απεργίας, οι νόμοι δεν μπορούν να επιβληθούν –ελλείψει κρατικού μηχανισμού και πολιτικής αρετής– ενώ, εξαιτίας της γενικευμένης ανομίας, αναπτύσσονται ποικίλες μορφές παρακράτους: συντεχνίες, επαγγελματίες απεργοί, αναρχοφασιστικές, φασιστικές και τρομοκρατικές ομάδες επιβάλλουν τον νόμο όπως τον εννοούν. Κάτι έχει πεθάνει, κάτι είναι ανίκανο να γεννηθεί.

Όλοι συμφωνούμε: τίποτα καλό δεν θα συμβεί με το να ζητάμε ξανά και ξανά έντοκα «πακέτα» από την Ευρωπαϊκή Ένωση (οι ηγέτες της οποίας αποδεικνύονται ασυνάρτητοι), με το να εκπίπτει διαρκώς το επίπεδο διαβίωσης και με το να αναζητούνται χρήματα με αντιπαραγωγικό τρόπο. Τίποτα καλό δεν θα συμβεί αν δεν επιλυθούν ορισμένα στοιχειώδη προβλήματα: 1) Αν δεν καταργηθούν μια και καλή τα πελατειακά προνόμια. (Λέμε τα ίδια και τα ίδια...) Λόγου χάρη δεν έχουν περικοπεί δραστικά οι μισθοί και οι συντάξεις πολιτικών, διπλωματών, στρατιωτικών (μαζί με τις ανύπαντρες θυγατέρες), ιερωμένων… Ο κατάλογος είναι μακρύς: η ελληνική νομοθεσία περιέχει πλήθος οθωμανικών στοιχείων που καθορίζουν ακόμα τον τρόπο της ζωής. Η μεταρρυθμιστική δύναμη του ΠΑΣΟΚ του 1981 δεν επαρκούσε ώστε να δημιουργηθεί μοντέρνο κράτος δικαίου – όλα έμειναν ημιτελή. 2) Αν δεν λειτουργήσει μηχανισμός ελέγχου της φοροδιαφυγής και της διαφθοράς γενικότερα. Γίνονται σποραδικές και σπασμωδικές κινήσεις με αποτέλεσμα να μην ικανοποιείται το λεγόμενο «κοινό αίσθημα» που περιέχει, από τη φύση του, ένα μέρος «φυσικού» δικαίου και ένα μέρος χυδαίου συμφέροντος. 3) Αν δεν τεθούν προτεραιότητες διάσωσης: για παράδειγμα, αν δεν τεθεί ως προτεραιότητα η παιδεία (δημόσια ή ιδιωτική: το πρόβλημα δεν εξαντλείται στο δίλημμα δημοσίου/ιδιωτικού) και η υγεία, η Ελλάδα θα πεθάνει· θα ερημώσει, θα καταλήξει το βασίλειο των βανδάλων. 4) Αν δεν αλλάξει η ρητορική, η μέθοδος και η ποιότητα της συνεννόησης των ηγεσιών με τους πολίτες.

Για οποιαδήποτε ριζική μεταρρύθμιση χρειάζεται ευρεία συναίνεση – αλλά για να επιτευχθεί η συναίνεση προαπαιτείται δικαιοσύνη, μέτρο και αποτελεσματικότητα στις μεταρρυθμίσεις που κρίνονται απαραίτητες. Πιστεύω ότι η σημερινή κυβέρνηση δεν βρίσκεται, ούτε από αυτή την άποψη, στο ύψος των περιστάσεων: αποτελεί προϊόν της μετριότητάς μας.

Επίσης, πιστεύω ότι αν αφεθεί «ελεύθερη» η οικονομία θα βρεθούμε σε εμπόλεμη κατάσταση: ο εμφύλιος πόλεμος αποτελεί πτυχή της ιστορίας μας και της συλλογικής νοοτροπίας – δεν πρέπει να υποτιμάται το ενδεχόμενο της βίας σε εθνική κλίμακα. Γι’ αυτόν τον λόγο χρειάζεται κρατικός σχεδιασμός της οικονομίας – ένα είδος πενταετούς πλάνου: αν η οικονομία εγκαταλειφθεί στην τύχη της, με την αισιοδοξία των φιλελευθέρων που πιστεύουν στην αυτορρύθμισή της, θα βρεθούμε μπροστά σε καινούργιες τρέλες. Για παράδειγμα, φαίνεται απαραίτητος ο περιορισμός των εισαγωγών, όπως φαίνεται επιτακτική η ενθάρρυνση των βασικών καλλιεργειών και των προϊόντων που μπορούν να εξαχθούν. Παραλλήλως, φαίνεται εύλογο το να μη χορηγούνται τραπεζικά δάνεια για όλες, ανεξαιρέτως, τις επιχειρηματικές δραστηριότητες μερικές από τις οποίες ήταν, είναι και θα είναι παράλογες. Για παράδειγμα, η Ελλάδα έχει ανάγκη από μια μεγάλη χαρτοποιία αλλά δεν έχει ανάγκη από ένα εργοστάσιο βεγγαλικών. Επίσης, έχει ανάγκη από καινούργιες αγορές τις οποίες πρέπει να αναζητήσει.

Αναρωτιέμαι πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να προσαρμόσουμε στις ανάγκες μας τις αντιλήψεις των Γάλλων τεχνοκρατών της ομάδας X-Crise που δημιουργήθηκε το 1931, δηλαδή μετά το χρηματιστηριακό κραχ και εν μέσω της οικονομικής ύφεσης. Η ομάδα Χ-Crise συνηγορούσε υπέρ του σχεδιασμού και παρότι, όπως μπορεί να φανταστεί κανείς, πολλά από τα μέλη του εμφορούνταν από υπερπατριωτισμό, μοιράζονταν πολλές ιδέες με το New Deal του Ρούσβελτ. Σήμερα, η θεμελιώδης διαφορά είναι το ότι χρειαζόμαστε λιγότερο κράτος με περισσότερες αρμοδιότητες, όχι «περισσότερο» κράτος όπως πρότειναν το 1931. Για παράδειγμα, σήμερα μπορούμε να συζητήσουμε τη μερική ιδιωτικοποίηση της παιδείας και των μεταφορών, δεν μπορούμε όμως να συζητήσουμε την ιδιωτικοποίηση της υγείας. Κοντολογίς, από τη μια πλευρά απαιτείται ένας πιο σύνθετος και λεπταίσθητος ορισμός του κοινωνικού κράτους, ενώ από την άλλη απαιτείται ένας καινούργιος ρόλος γι’ αυτό το κράτος, ένας ρόλος που να σχετίζεται με την «κατεύθυνση» (dirigisme) της οικονομίας.

Μπορούμε να προχωρήσουμε σε έναν σχεδιασμό που να μη θυμίζει τη σοβιετική γραφειοκρατία και που να συνδυάζει μια μορφή προστατευτισμού με την ώθηση της ατομικής πρωτοβουλίας στα πλαίσια της νομιμότητας. Η σημερινή μας εικόνα –παρακρατικές οργανώσεις που διώκουν βιαίως λαθρομετανάστες και παρεμπόρους– είναι το χειρότερο δυνατό τοπίο για την ανάπτυξη μιας σύγχρονης οικονομίας: σύμφωνα με τα μαθήματα που παίρνουμε από την ιστορία –λόγου χάρη από την ανάπτυξη κατεστραμμένων χωρών όπως η Ιαπωνία και η Ομοσπονδιακή Γερμανία μετά το 1945– δεν μπορεί να υπάρξει πρωτογενής και δευτερογενής τομέας χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο, χωρίς παρεμβατισμό και έννομη τάξη – χωρίς, εντέλει, την ιδέα μιας μεικτής οικονομίας που να περιορίζει τους κινδύνους της ελεύθερης αγοράς και του πολίτη χωρίς νόμο.