Η απουσία του συμβιβασμού

Στην εποχή του υπαρκτού σοσιαλισμού οι δυτικοί επιστήμονες, αλλά και οι υπηρεσίες ασφάλειας στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική, ανέλυαν τα σοβιετικά βιβλία για να δουν πόσες φορές αναφέρεται το όνομα των κλασικών του μαρξισμού, πόσες του Στάλιν ή των άλλων μεταγενέστερων ηγετών, για να κρίνουν απ’ αυτό ποιες αλλαγές γίνονται ή πρόκειται να γίνουν στους κόλπους των πολιτικών ηγεσιών του σοβιετικού και των άλλων αδελφών κομμουνιστικών κομμάτων. Λέγεται μάλιστα πως ένα σαΐνι των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ είχε ενημερώσει τις αμερικανικές αρχές πως από τις αρχές του Αυγούστου του 1968 είχε χαθεί από τις σοβιετικές εφημερίδες οποιαδήποτε αναφορά στο όνομα του ηγέτη της Τσεχοσλοβακίας Ντούμπτσεκ. Στις 21 Αυγούστου ακολούθησε η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία.

Αν θέλαμε να κάνουμε κάτι αντίστοιχο για να δούμε τις πολιτικές και πνευματικές τάσεις που αναπτύσσονται στη χώρα μας, θα μετρούσαμε πόσο συχνά εμφανίζονται κάποιες λέξεις στον πολιτικό λόγο. Εδώ λοιπόν θα βλέπαμε πως κυριαρχούν λέξεις όπως λαός, γνήσια, λαϊκή ή άμεση δημοκρατία, ολιγαρχία, μονοπώλια, προδότες, κρεμάλες, δοσίλογοι, κατεστημένα συμφέροντα, εθνική και λαϊκή κυριαρχία, άλλη και νέα Ελλάδα, δημοψήφισμα. Τελευταία ο κος Τσίπρας ξέθαψε από «το χρονοντούλαπο της ιστορίας» την παροιμιώδη αυτή φράση του Ανδρέα Παπανδρέου. Διαχρονική όμως αξία στο πολιτικό μας σύστημα έχει μια μαγική λεξούλα, η οποία ξεπλένει όλες τις ανεπάρκειές του στη διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων. Είναι το επίθετο ριζοσπαστικός, το οποίο συνοδεύεται από ένα σωρό άλλα ετερόκλητα επίθετα και ουσιαστικά. Από την παλιά Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση περάσαμε στη ριζοσπαστική αριστερά και από εκεί στη ριζοσπαστική σοσιαλδημοκρατία. Λίγο ακόμα και ο Μιχαλολιάκος θα μιλήσει για ριζοσπαστικό φασισμό.

Από την άλλη, όμως, είναι σαφής η απουσία λέξεων που στα δυτικά πολιτικά συστήματα αποτελούν ψωμοτύρι στο δημόσιο διάλογο. Απουσιάζουν όροι όπως είναι μια και ενιαία αντιπροσωπευτική δημοκρατία, κυβερνήσεις συνεργασίας, πολίτες, ιδιωτική κοινωνία, επιχειρηματικότητα, πλουραλισμός, σεβασμός της διαφορετικότητας, κοινωνικό συμβόλαιο και ταξική συνεργασία. Εκεί όμως που ο ερευνητής θα χάσει τα ματάκια του, είναι αν τον αναγκάσουν να αναζητήσει τη λέξη συμβιβασμός. Εδώ ακόμη και το google θα δηλώσει αδυναμία να τον βοηθήσει.

Η ελληνική δημοκρατία στήθηκε πάνω σε μια πνευματική και πολιτισμική βάση, η οποία κυριολεκτικά αρνείται να αναγνωρίσει τη βαθιά σημασία και αυταξία της λέξης συμβιβασμός. Για να είμαστε όμως δίκαιοι, δεν φταίει μόνο το πολιτικό μας σύστημα γι’ αυτό τον παραγκωνισμό της έννοιας και της πρακτικής του συμβιβασμού. Η λογική του αναγκαίου συμβιβασμού απουσιάζει σ’ όλες τις εκφάνσεις της ελληνικής κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής. Μια ματιά στη δικαιοσύνη, στις σχέσεις εργοδοτών και συνδικάτων, στην εκπαίδευση, στην οικογένεια, ακόμη και σε πολύ πιο στενές σχέσεις, όπως είναι η φιλία, δείχνει πως ο συμβιβασμός είναι μια άξια περιφρόνησης έννοια.

Ο Τοκβίλ έγραφε το 1835 στο μεγαλειώδες έργο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική» πως οι ΗΠΑ κινδυνεύουν από την ίδια τους την προκοπή και την ταχεία αύξηση της περιουσίας, η οποία γεννά «το φθόνο, τη δυσπιστία, τη δυσαρέσκεια». Θα σωθούν όμως, έγραφε, αν εξακολουθήσουν να καλλιεργούν την κουλτούρα του συμβιβασμού και της συνεργασίας. Αν μπορούσαμε να τον φέρουμε στη σημερινή Ελλάδα, θα έγραφε πως η Ελλάδα κινδυνεύει από την κουλτούρα της εξομοίωσης και όχι φυσικά της ισότητας. Από την κουλτούρα του φθόνου για ό,τι μπορεί να υπερέχει. Θα έβλεπε μάλιστα πως ο φανατικότερος θιασώτης αυτής της κουλτούρας είναι το δίδυμο του ελιτισμού και του λαϊκισμού ή και το άλλο του κοσμοπολιτισμού και του εθνικισμού. Αν όμως έψαχνε να βρει το συμβιβασμό ως κλασικό αντίδοτο στην κουλτούρα της εξομοίωσης, δεν θα τον έβρισκε πάρα μόνο σε μεμονωμένες σκέψεις και πρακτικές.

Η δημοκρατία στηρίζεται σε δύο αρχές, τη συλλογική και την ατομική αυτονομία. Η συνένωση των δύο αρχών συγκροτεί τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η ατομική αυτονομία εξασφαλίζεται με τον πλουραλισμό. Η συλλογική αυτονομία εξασφαλίζεται με το συμβιβασμό. Στο έδαφος της ελληνικής δημοκρατίας ο πλουραλισμός διαστρεβλώνεται και ο συμβιβασμός καταδικάζεται.

Ευελπιστώ πως η σημερινή κρίση θα συμβάλει ώστε οι «μελλοντικοί ερευνητές», που θα αναλύουν τα σημαινόμενα της εποχής μας, να συναντούν πιο συχνά τις λέξεις συμβιβασμός και κοινωνική συμφωνία ή συμβόλαιο. Και για να το πολιτικοποιήσω και λίγο, να βρίσκουν πιο συχνά την έννοια της σοσιαλδημοκρατίας ως φορέα του πολιτικού συμβιβασμού.