Οι παλαιότεροι το θυμούνται ως ζωντανή μνήμη, οι νεώτεροι ως αφισέτα αναπόλησης του «γραφικού» παρελθόντος της ελληνικής φτώχειας, που νομίζαμε ότι είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Ήταν η εικόνα στα παλιά μπακάλικα με τον αξιοθρήνητο πωλητή επί πιστώσει και τον ευημερούντα που πωλούσε μόνον τοις μετρητοίς. Η εικόνα αυτή εμπεριείχε όμως βαθύτερα νοήματα από αυτά που εκ πρώτης όψεως εξέπεμπε.
Η πίστωση για να υπάρξει απαιτεί ως απαραίτητο συστατικό της την εμπιστοσύνη. Οι συναλλαγές καταλήγουν να γίνονται τοις μετρητοίς ακριβώς γιατί λείπει η εμπιστοσύνη. Γι αυτό και στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται τις τελευταίες δεκαετίες και η Ελλάδα, η πραγματικότητα σε ό,τι αφορά τα συναλλακτικά ήθη είναι αντεστραμμένη. Το μεγαλύτερο μέρος των συναλλαγών, επιχειρηματικών και καταναλωτικών, γίνεται επί πιστώσει και όσοι επιμένουν να πωλούν μόνο τοις μετρητοίς αντιμετωπίζονται ως ιδιόρρυθμοι και βλέπουν το μερίδιο αγοράς τους να συρρικνώνεται.
Κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης είναι παγκοσμίως οι πλέον επιτυχημένες όχι μόνο γιατί οι πιστώσεις διευκολύνουν την οικονομική ανάπτυξη επιτρέποντας την γρήγορη μεταφορά πόρων από τους κλάδους που παρακμάζουν και καθίστανται μη ανταγωνιστικοί, στους κλάδους που αναπτύσσονται, αλλά και γιατί η εμπιστοσύνη, όταν υπάρχει σε μια κοινωνία, δεν περιορίζεται μόνο στις οικονομικές σχέσεις. Αφορά κάθε πτυχή της. Τη λειτουργία των θεσμών και του συστήματος δικαίου, την αποτελεσματικότητα του κράτους και του πολιτικού συστήματος, το σύστημα κοινωνικών παροχών (π.χ. η εμπιστοσύνη στην ασφάλεια της μελλοντικής συνταξιοδότησης, που αποτελεί προϋπόθεση για να συγκεντρώνει αποτελεσματικά ένα ασφαλιστικό σύστημα τις εισφορές εργαζομένων και εργοδοτών), κάθε πτυχή της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.
Η διεθνής εικόνα μιας χώρας επηρεάζεται και αυτή από την εμπιστοσύνη που εμπνέει σε εκείνους με τους οποίους συναλλάσσεται. Αν η χώρα έχει δικό της νόμισμα η διεθνής αξιοπιστία της επηρεάζει καθοριστικά την αξία του νομίσματός της. Αν εκδίδει ομόλογα το ίδιο ισχύει για τα επιτόκια των ομολόγων της. Αν υπογράφει διεθνείς συνθήκες (όπως η νέα δανειακή σύμβαση), η αξιοπιστία της αντανακλάται στις ρήτρες με τις οποίες οι αντισυμβαλλόμενοι ζητούν να εξασφαλιστούν για την περίπτωση αθέτησης των υποχρεώσεών της.
Επίσης ο λόγος για τον οποίο καμία χώρα δεν ακολουθεί ως συνειδητή επιλογή την χρεοκοπία είναι ότι η διεθνής αξιοπιστία και εμπιστοσύνη έχει πολύ μεγάλη οικονομική αξία. Μια χρεοκοπία μπορεί να μειώνει την αξία του χρέους, όμως -μέσω του αποκλεισμού από τις διεθνείς αγορές για το κράτος και της καθιέρωσης πολύ αυστηρότερων όρων πίστωσης για τους ιδιώτες που συναλλάσσονται με το εξωτερικό- καταλήγει να έχει πολύ μεγαλύτερο κόστος απ’ ό,τι όφελος για την χώρα που χρεοκοπεί.
Η δική μας χώρα υπέφερε ιστορικά από ένα διαρκές έλλειμμα εμπιστοσύνης. Η αφισέτα του εμπόρου που συναλλάσσεται μόνον τοις μετρητοίς απεικόνιζε την συσσωρευμένη σοφία του λαού για το πως επιτυγχάνει κανείς σε μια κοινωνία με χρόνιο πρόβλημα καχυποψίας. Σήμερα η σοβαρότερη επίπτωση της ελληνικής κρίσης είναι ότι ζούμε την κατάρρευση της εμπιστοσύνης τόσο σε ό,τι αφορά τη διεθνή αξιοπιστία της χώρας, όσο και σε ό,τι αφορά την εσωτερική εμπιστοσύνη σε ανθρώπους και θεσμούς. Έχει καταβαραθρωθεί –και δικαίως- η εμπιστοσύνη του λαού στην πολιτική και κάθε είδους ηγεσία, έχει διαλυθεί η συναλλακτική εμπιστοσύνη, έχει προπαντός υπονομευτεί η εμπιστοσύνη στο μέλλον της χώρας.
Για όσους νομίζουν ότι η εμπιστοσύνη αποτελεί μια θεωρητική (soft) έννοια, θα προσθέσω και μερικούς «σκληρούς» αριθμούς. Τα spread των ελληνικών ομολόγων είναι στο 36%, επιτόκιο με το οποίο δανείζουν μόνο οίκοι ανάλογοι με αυτούς του κ. Καραμπέρη. Τα χρήματα που έχουν φύγει από τη χώρα προσεγγίζουν τα 50 δις, ποσό μεγαλύτερο από το αθροιστικό έλλειμμα του 2010 και του 2011 μαζί. Η μείωση της νομισματικής κυκλοφορίας στο εσωτερικό της χώρας, λόγω του περιορισμού της πίστωσης από όλους και προς όλους τους συναλλασσόμενους, αποτελεί την βασική αιτία των αθρόων χρεοκοπιών και της απελπιστικής θέσης στην οποία βρίσκονται σήμερα ακόμα και υγιείς ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Η πτώση των εξαγωγών τους τελευταίους μήνες, παρά την μεγάλη πραγματική μείωση του μισθολογικού κόστους, οφείλεται επίσης στην χρηματοδοτική πίεση που υφίστανται οι επιχειρήσεις από τους πελάτες και προμηθευτές τους.
Δυστυχώς η απώλεια της εμπιστοσύνης θυμίζει την τύχη ενός δάσους. Αν αρπάξει η φωτιά και γίνει ανεξέλεγκτη, τότε το δάσος καίγεται σε μια μέρα. Χρειάζεται όμως χρόνια φροντίδας και προσπάθειας για να φυτρώσει και πάλι. Η χώρα μας είναι αναγκασμένη να κάνει την προσπάθεια αυτή και είναι άλλης φοράς συζήτηση το πώς μπορούμε αυτό να το επιτύχουμε. Στο ενδιάμεσο θα πρέπει να συνηθίσουμε να ζούμε σε μια κοινωνία με βαθύ εσωτερικό και εξωτερικό έλλειμμα εμπιστοσύνης. Και αυτό θα έχει συνέπειες για όλους. Οι επιχειρήσεις θα πρέπει να έχουν πολύ μεγαλύτερα κεφάλαια κινήσεως για να ασκούν τη δραστηριότητά τους. Οι καταναλωτές θα αναγκαστούν να περιορίσουν το ύψος του δανεισμού τους (κάρτες, στεγαστικά κ.λπ.) και να δαπανούν σοβαρό μέρος του εισοδήματός τους για αποπληρωμή παλαιών δανείων. Οι πολιτευόμενοι θα πρέπει να αποδεικνύουν καθημερινά και με τις πράξεις τους ότι έχουν θετική συνεισφορά στα δημόσια πράγματα, καθώς ο λόγος τους δεν έχει παρά ελάχιστη αξία. Η χώρα στο σύνολό της θα υποχρεωθεί να ζει μόνο με τα χρήματα που προέρχονται από τα αγαθά και υπηρεσίες που παράγει.
Επειδή όμως ουδέν κακόν αμιγές καλού, όπως έλεγαν και οι πρόγονοί μας, η αναγκαστική στροφή στην πληρωμή τοις μετρητοίς έχει και τις θετικές της πτυχές. Εκτός από όλα τα άλλα πληρώνεται πλέον τοις μετρητοίς και η προκλητική συμπεριφορά. Ιδίως αυτή που διαπράττεται δημόσια, από δημόσια πρόσωπα. Παράδειγμα η πρόσφατη δήλωση περί μη ανάγνωσης του μνημονίου από υπουργούς που είχαν ως μέλη του υπουργικού συμβουλίου τη συλλογική ευθύνη για την εφαρμογή του. Η καταφορά που αντιμετώπισαν ήταν βίαιη και ιδιαίτερα δυσάρεστη για το πολιτικό τους μέλλον. Το κακό είναι ότι οι δηλώσεις τους είχαν όμως -ως παράπλευρη συνέπεια- άλλο ένα πλήγμα στην σχεδόν ανύπαρκτη πλέον σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ κοινής γνώμης και ελληνικού πολιτικού συστήματος.
