Ανάμεσα σε φως και έρεβος: η αέναη περιπλάνηση της Ευρώπης

Σύμφωνα με τον Νίτσε, αυτό που το άτομο ποθεί αλλά φοβάται να εξωτερικεύσει το επωμίζεται αντ’αυτού η κατά πολύ ισχυρότερη Πολιτεία, χωρίς φόβο ή ηθικές αναστολές, με την ευθύνη να καταμερίζεται επί των πολυάριθμων μελών της. Με άλλα λόγια, η Πολιτεία με την εγωιστική και σκληρή συμπεριφορά της ουσιαστικά εξωτερικεύει την αληθινή φύση του ανθρώπου, που χαρακτηρίζεται από το θεμελιώδες ένστικτο της επικράτησης. Προσωποποιώντας το ένστικτο αυτό, το Κράτος, το «ψυχρότερο όλων των ψυχρών τεράτων», προσβλέπει σταθερά στην ισχυροποίηση και αέναη επέκτασή του. Όσο για τον αλτρουϊσμό, συναντάται μόνο σε άτομα, και προέρχεται κυρίως από φόβο, αδυναμία ή και υπολογισμό.

Είναι πράγματι έτσι; Η ιστορία του πολυτάραχου 20ου αιώνα μπορεί -και οφείλει- να προσφέρει πολλά σημαντικά μαθήματα σχετικά με τη φύση των διακρατικών σχέσεων. Το πρώτο μισό του εν λόγω αιώνα κατέδειξε την σκοτεινότερη πλευρά των ανθρώπινων παρορμήσεων και άφησε να φανούν τα όρια στα οποία μπορεί να φτάσει ο παραλογισμός υποδαυλιζόμενος από την προπαγάνδα ολοκληρωτικών καθεστώτων, με αποτέλεσμα θανάτους και εξαθλίωση σε κλίμακα και διαστάσεις πρωτόγνωρες στην παγκόσμια ιστορία. Τα εγωιστικά τέρατα-μονομάχοι της διακρατικής αρένας φάνηκε προς στιγμήν να δικαιώνουν τις ενοράσεις του Γερμανού φιλόσοφου.

Η εμπειρία όμως του δεύτερου μισού του προηγούμενου αιώνα έφερε στην επιφάνεια μια διαφορετική, περισσότερο φωτεινή πλευρά στις σχέσεις ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης. Η ανάγκη για ανασυγκρότηση, ανοικοδόμηση από τα ερείπια και ανάπτυξη έφερε πιο κοντά τα Ευρωπαϊκά έθνη-κράτη και το όραμα για μια ενωμένη Ευρώπη άρχισε σταδιακά να πραγματώνεται. Σύμφωνα με τους πρωτεργάτες αυτού του οράματος, η πορεία προς την Ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν επιτακτική ανάγκη για τη διατήρηση της ειρήνης. Τα «ψυχρά τέρατα» είχαν πλέον αρχίσει να καταλαβαίνουν πως ο μόνος τρόπος να ζεσταθούν ήταν να έρθουν όσο το δυνατόν πιο κοντά το ένα με το άλλο. Εφαρμόζοντας επιτυχώς και σε διεθνές επίπεδο πρακτικές αλληλοστήριξης και αλληλεγγύης, τα κράτη της Ευρώπης κατάφεραν να ξεπεράσουν σημαντικά εμπόδια και να φτάσουν σε πρωτοφανή επίπεδα ευημερίας και ανάπτυξης.

Οι κατακτήσεις αυτές της μεταπολεμικής περιόδου, καθώς και το γενικότερο όραμα για μια Ευρώπη αληθινά ενοποιημένη, βρίσκονται σήμερα υπό σοβαρή απειλή. Και αν η ατελείωτη κινδυνολογία και οι διαρκείς υπερβολές μάλλον βλάπτουν παρά ωφελούν την ψύχραιμη αντιμετώπιση της κρίσης, είναι ωστόσο απόλυτη ανάγκη να συνειδητοποιηθεί πλήρως η κρισιμότητα της περιόδου που διανύουμε για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Πολιτείας. Οι κίνδυνος της διάσπασης είναι άμεσος και μεγάλος, και ενισχύεται συνεχώς από τις δυνάμεις του άκρατου λαϊκισμού, του ιδεολογικού εξτρεμισμού, του εθνικιστικού φανατισμού, αλλά και της άγνοιας, της ακρισίας, της παθητικότητας, της παραπληροφόρησης, της ξενοφοβίας, κ.ο.κ.

Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα στοχαστές όπως ο Βίκτωρ Ουγκώ οραματιζόταν την ημέρα όταν «όλα τα έθνη της ηπείρου μας θα αποτελούν μέλη μιας Ευρωπαϊκής αδερφότητας». Δυστυχώς η ημέρα αυτή φαίνεται να απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο, καθώς η πολυεπίπεδη κρίση που ταλανίζει την ήπειρο από άκρη σε άκρη ξυπνάει -για μία ακόμη φορά- μίση και πάθη που νομίζονταν ξεχασμένα.

Σύμφωνα με τον μύθο, την Ευρώπη την αποπλάνησε ο Δίας με την μορφή ταύρου και κατόπιν την έφερε στην Κρήτη από την μακρινή Φοινίκη. Στην αυγή του 21ου αιώνα, το παν-ευρωπαϊκό ιδεώδες και οι ελπίδες για μια βαθύτερη, ουσιαστική ενοποίηση πέφτουν θύματα από απαγωγείς δημαγωγούς, ανεπαρκείς και άβουλους πολιτικούς εκπροσώπους, και κάθε λογής καιροσκόπους. Και αν στην μυθολογία η σχέση της Ευρώπης με το φως δηλώνεται καθαρά (η μητέρα της ονομαζόταν Τηλεφάεσσα, «εκείνη που φωτίζει μακριά», ενώ ο γιος της Μίνωας είχε για γυναίκα του την κόρη του Ήλιου Πασιφάη, «αυτή που φώτιζε όλους»), στην πραγματικότητα όμως το μέλλον της γηραιάς ηπείρου διαγράφεται μάλλον ζοφερό.

Θα μπορέσουν άραγε η Λογική, οι επιταγές της διακρατικής συνεργασίας, το όραμα της κοινής προόδου, και οι αξίες του σύγχρονου ανθρωπισμού να οδηγήσουν εκ νέου την Ευρώπη σε φωτεινότερα μονοπάτια ή θα βρεθεί για μια ακόμα φορά στραμμένη στο σκοτάδι;