Oι υπάρχοντες κομματικοί σχηματισμοί στην Ελλάδα έχουν εξαντληθεί· φτάνουν στο τελευταίο τους σύνορο. Εκτός του ότι έχασαν ακόμα κι εκείνη την αμφίβολη αξιοπιστία που προέκυπτε από την ικανοποίηση των πελατειακών σχέσεων, έχασαν την ίδια τους την «ιδεολογία»: οι παλιές αρχές, οι παλιές ταξικές αντιπροσωπεύσεις, οι παλιές διεκδικήσεις δεν ισχύουν πια. Στην πραγματικότητα, η ελληνική πολιτική σκηνή είναι ένας χορός φαντασμάτων.
Η Νέα Δημοκρατία θεωρείται το τοπικό φιλελεύθερο κόμμα που προήλθε από την παραδοσιακή Δεξιά. Για μια δεκαετία εξέφραζε το όραμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή senior για μια ευρωπαϊκή Ελλάδα απαλλαγμένη από τις συνέπειες του εμφυλίου πολέμου – την «πεφωτισμένη Δεξιά», τη Δεξιά της ολιγομελούς αστικής τάξης. Και εξαιτίας αυτής της αστικής μειοψηφίας η φυσιογνωμία της ΝΔ δεν ήταν ποτέ απλή και ξεκάθαρη: δεν πρόκειται για ευρωπαϊκό, «αστικό» κόμμα, αλλά για βαλκανικό σχηματισμό που προσπαθεί να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των (λιγοστών) πλουσίων χωρίς να προσβάλλει το αίσθημα των (πολλών) φτωχών. Τα ευρωπαϊκά φιλελεύθερα κόμματα, η λεγόμενη κεντροδεξιά, είναι μια πολύ διαφορετική υπόθεση από τη ΝΔ: πρόκειται για κόμματα που στήριξαν, με τον τρόπο τους, τους εθνικούς πολιτισμούς, το κοσμικό κράτος, τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Η ΝΔ δεν στήριξε τον εθνικό πολιτισμό (εκτός από το εκκλησιαστικό και πατριωτικό φολκλόρ), απέρριψε το κοσμικό κράτος και υπονόμευσε τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Έτσι, δεν μπόρεσε να κρατήσει κοντά της πολιτικές προσωπικότητες νεοτερικού τύπου (Στέφανο Μάνο, Ανδρέα Ανδριανόπουλο), ενώ, εξαιτίας της λαϊκίστικης και τοπικιστικής φύσης της, απέτυχε να αναδείξει «αστούς» πολιτικούς που είναι απαραίτητοι για την εκπροσώπηση μιας ευρωπαϊκής αστικής τάξης. Σήμερα η μικρή σε μέγεθος και σαθρή σε υφή ελληνική αστική τάξη δεν εκπροσωπείται από τη ΝΔ, η οποία φαίνεται πιο κοντά σ’ έναν παρδαλό πληθυσμό μικρομεσαίων επιχειρηματιών, αεριτζήδων, εισοδηματιών και παιδιών των παιδιών των δοσιλόγων του πολέμου, ήτοι μιας γαλάζιας γενιάς χωρίς ευρωπαϊκό ήθος. Για να επιβιώσει το κόμμα της ΝΔ είναι απαραίτητο να τροποποιηθεί αποκτώντας πολιτικές θέσεις: στο απώτερο παρελθόν η Δεξιά είχε μόνον «αντιθέσεις» (τον αντικομμουνισμό κυρίως) κι αυτές οι αντιθέσεις κινούσαν το μηχανισμό. Στη σημερινή συγκυρία είναι αδύνατον να προχωρήσει μέσω αντιθέσεων. Και παρότι η «Δημοκρατική Συμμαχία» της κ. Μπακογιάννη δεν αποτελεί επανάσταση στο χώρο της φιλελεύθερης παράταξης, τουλάχιστον έχει κατανοήσει αυτή την απλή αλήθεια.
Οι πολίτες που εύχονται την κατάρρευση της Δεξιάς και της κεντροδεξιάς επιδίδονται σε wishful thinking: με το να καταρρεύσει ένα κόμμα δεν σημαίνει ότι θα καταρρεύσει μια νοοτροπία και ένα σύστημα ιδεών και συμπεριφοράς. Αντιθέτως, η νοοτροπία αυτή και το σύστημα των ιδεών θα εισδύσει σ’ έναν άλλο μηχανισμό και θα τον εκπορθήσει – αργά ή γρήγορα. Ένα «αστικό» κόμμα, υπέρ της προόδου (με τον τρόπο του) και εναντίον του εθνικού απομονωτισμού είναι απολύτως απαραίτητο σε μια ευρωπαϊκή κοινοβουλευτική δημοκρατία. Κι αν πρέπει να προσθέσω σ’ αυτό το σημείο τη γνώμη μου για τη θέση του στην ευρωπαϊκή, κοινοβουλευτική δημοκρατία, θα το προτιμούσα στην αντιπολίτευση υπό τον όρο ότι υπάρχουν πολιτικές και κομματικές δυνάμεις που να μπορούν να σχηματίσουν συνεκτική κυβέρνηση. Ωστόσο, ένα τέτοιο κόμμα εκφράζει μεγάλο μέρος του πληθυσμού το οποίο, αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύει ένα άλλο μέρος του πληθυσμού, δεν αποτελεί κατώτερη μορφή ζωής. Οι πολίτες που εύχονται την κατάρρευση της Δεξιάς, εκτός από ευσεβείς πόθους, τρέφουν όνειρα μονοκομματισμού – τους λείπει το δημοκρατικό ήθος.
Ο εκσυγχρονισμός της ΝΔ θα φωτίσει το φτωχικό μυστήριο του ΛΑΟΣ που, για πολλούς, θεωρείται η «άκρα Δεξιά». Πράγματι, το ΛΑΟΣ προέρχεται από μια δεξιότερη αντίδραση στη Νέα Δημοκρατία, αλλά, όπως συμβαίνει συχνά, προέρχεται κι από προσωπικές αντιθέσεις, όπως κι από αντιθέσεις «ύφους», αισθητικής. Το ΛΑΟΣ είναι ένα κόμμα που συνδυάζει την παλιά, παραδοσιακή Δεξιά (εθνικές γιορτές, οβελίες, σημαίες, «Ζήτω ο Στρατός», οικογενειακά ιδεώδη, παπαδαριό) με μια φαινομενική αποξένωση από την «αστική τάξη». Και πάλι, όπως συμβαίνει συχνά –ιδιαίτερα σε κόμματα που απευθύνονται σε πολίτες με σχηματική σκέψη ή μηδενική σκέψη– οι ακραίες θέσεις εμφανίζονται ως εύλογες και αυτονόητες: γι’ αυτό, το ΛΑΟΣ, σημειώνει σχετική επιτυχία. Ωστόσο, ο ορίζοντάς του είναι πολύ περιορισμένος: πράγματι, η συγκυρία το ευνοεί – η συγκυρία όμως δεν θα διαρκέσει για πάντα. Κι αν η ΝΔ προσπαθήσει να διευρύνει την επιρροή της με δάνεια από θέσεις και φρασεολογία του ΛΑΟΣ θα επιταχύνει το πικρό της τέλος.
ΤΟ ΠΑΣΟΚ είναι ήδη πολυδιασπασμένο: ίσως αυτή η πολυδιάσπαση εξελιχθεί σε αναδημιουργία· ίσως όμως να συντηρηθεί για κάμποσο καιρό η κατάσταση που θυμίζει τα νύχια των νεκρών καθώς μεγαλώνουν ανεπαίσθητα μετά τον θάνατο. Μια από τις αιτίες της ελληνικής πολιτικής κρίσης είναι η διαρκής αναζήτηση ισορροπιών μεταξύ των φατριών του ΠΑΣΟΚ: ανδρεϊκοί, αυτό που ονομάζεται, γλαφυρά, «βαθύ» ΠΑΣΟΚ, ευρωπαϊστές σοσιαλδημοκράτες, κεντρώοι, αριστεροειδείς επαρχιώτες... Για να επιζήσει το ΠΑΣΟΚ στον σύγχρονο κόσμο θα χρειαστεί να επαναπροσδιορίσει τη φυσιογνωμία του, να διαρρήξει τη συνέχειά του από το παλιό ΠΑΣΟΚ (τόσο του Ανδρέα όσο και του Γιώργου Παπανδρέου) και να επανιδρυθεί σε μια βάση μάλλον σοσιαλδημοκρατική. Μια τέτοια επανίδρυση θα σημαίνει διαρροές δεξιά και αριστερά, καθώς και σειρά μικρών αποστασιών, εφόσον, προς το παρόν, τις υποθάλπει η συλλογική πολιτική μας συμπεριφορά.
Οι ψηφοφόροι και οι «οπαδοί» της αριστεράς εύχονται την ενοποίησή της. Όμως, συγχρόνως, όλοι καταλαβαίνουν ότι το ΚΚΕ δεν ενοποιείται με κανέναν και με τίποτα, ότι απλώς εγκολπώνει άτομα με διαφορετικές κοσμοθεωρήσεις (όπως είναι, για παράδειγμα, η κ. Λιάνα Κανέλλη) υπό τον όρον να υποτάσσονται «στη γραμμή του Κόμματος». Έτσι, μπορεί να δεχθεί προσφορές από τον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά δεν μπορεί, σε καμιά περίπτωση, να συγχωνευθεί με τον ΣΥΡΙΖΑ, παρότι –το έχουμε ξανασχολιάσει– οι διαφορές μεταξύ των δύο κομμάτων είναι αμελητέες. Ο αριστερός κατακερματισμός δεν είναι ελληνικό φαινόμενο, δεν είναι καν καινούργιο φαινόμενο: η αριστερά διασπάται από τη στιγμή της εμφάνισής της στην πολιτική σκηνή. Το «πρόβλημα» δεν είναι η πολυδιάσπασή της αλλά η κομμουνιστοποίησή της, η πολιτική και φραστική της καθήλωση. Μια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία χρειάζεται σύγχρονη, ευρωπαϊκή αριστερά – ένα κενό που θα μπορούσε ενδεχομένως να καλύψει η Δημοκρατική Αριστερά του κ. Φώτη Κουβέλη αν, με τη σειρά της, δεν πάσχιζε να ικανοποιήσει τους αριστερούς ψηφοφόρους. Η ηπιότητα του πολιτικού λόγου δεν αρκεί – ούτε εγγυάται την ηπιότητα της πολιτικής πράξης. Το κοινοβούλιο και η κοινωνία χρειάζονται ένα αριστερό κόμμα που να επαγρυπνεί και να προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα χωρίς να ολισθαίνει στην κολακεία του λαού και των μικροαστών. Το κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς συγκεντρώνει, περιέργως, παλαιοαριστερούς που ίσως θα αισθάνονταν πιο άνετα στον χώρο του ΣΥΡΙΖΑ – κι εδώ έγκειται ένα από τα ζητήματα αυτού που ονομάζουμε «πολιτικό τοπίο»: οι γραμμές είναι θολές, οι επιλογές συναισθηματικού και όχι λογικού τύπου – τα κόμματα μοιάζουν υπό διαμόρφωση και, προς το παρόν, φέρουν βαρύ φορτίο από ιστορικά υπολείμματα, από φαντάσματα του παρελθόντος.
19°
