Η Ευρώπη και οι Δέκα μικροί νέγροι

Η κατάσταση στην Ευρωζώνη και στην Ευρωπαϊκή Ένωση θυμίζει τους «Δέκα μικρούς νέγρους» της Αγκάθα Κρίστι, αλλά στην αντιστροφή τους. Σ’ αυτό το βιβλίο είναι δέκα προσκεκλημένοι σε ένα πλούσιο σπίτι, οι οποίοι αρχίζουν ένας ένας να βρίσκονται νεκροί.  Με κάθε φόνο λιγοστεύουν οι πιθανοί ένοχοι αλλά και τα πιθανά θύματα, οι δέκα γίνονται εννιά πιθανοί ένοχοι και πιθανά θύματα, μετά οκτώ, μετά επτά κ.ο.κ., ώσπου στο τέλος δεν απομένει κανένα θύμα. Ποιoς όμως τότε είναι ο ένοχος;  

Στη σημερινή Ευρώπη αρχικά ήταν προφανές ποιος είναι ο ένοχος. Είναι η Ελλάδα, και η σπατάλη είναι το κίνητρο των «τεμπέληδων» Ελλήνων πολιτών, όλων γενικά, όπως αρμόζει στη σκέψη του λαϊκισμού και όχι του ευρωπαϊσμού. Μετά όμως εμφανίζεται και άλλος ένοχος, είναι η Πορτογαλία και τα ελλείμματά της, ακολουθεί η Ιρλανδία και η Ισπανία και οι στεγαστικές τους φούσκες, ακολουθεί η Ιταλία και το χρέος της, μετά το Βέλγιο, η Αυστρία, η Ολλανδία, και τέλος φθάνουμε στο μεγάλο νέγρο, τη Γερμανία και την τιμωρητική της αντίληψη για το τι σημαίνει  Ευρώπη, με το φόβο του για το σκιάχτρο του πληθωρισμού. Έτσι κάθε φορά που προστίθεται ένας ένοχος εμφανίζεται και ένα νέο θύμα. Στο τέλος όμως αυτής της κατάστασης όλοι θα λάβουν ένα γράμμα που θα τους αποκαλύπτει όχι ποιος είναι ο ένοχος, αλλά ποιο θα είναι το θύμα. Και το θύμα θα είναι η ιδέα της Ευρώπης της κοινωνικής αλληλεγγύης, της σύγκλισης των οικονομιών, της κοινωνικής ειρήνης και της ενοποίησης λαών και πολιτικών.

Η σύγχρονη Ευρώπη διαμορφώνεται κυρίως ως ιστορικός χώρος. Η γεωγραφική της οντότητα αποτελεί ένα σημαντικό, αλλά δευτερεύον στοιχείο της. Ιστορικές διαδικασίες, που αρχίζουν με το χωρισμό της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Δυτική, συνεχίζονται με το σχίσμα Ορθοδοξίας και Καθολικισμού και ολοκληρώνονται με το δυτικό σχίσμα (1555, Ειρήνη της Αυγούστας) και τους θρησκευτικούς πολέμους (1559-1598 και 1618-1648). Όλα αυτά δεν επέτρεπαν τότε να αποκτήσει η Ευρώπη μια ενιαία πολιτισμική ταυτότητα. Παράλληλα, όμως, η ανακάλυψη του νέου κόσμου καθώς και οι ιστορικές αλλαγές της περιόδου 1440-1550 (Γουτεμβέργιος και Κοπέρνικος) διαμορφώνουν μια νέα ιδεολογία, τον στηριζόμενο στις αξίες της αρχαιότητας ευρωπαϊκό ανθρωπισμό ως πνευματικό όπλο της Αναγέννησης.

Ο ευρωπαϊκός ανθρωπισμός, η Αναγέννηση, ο Διαφωτισμός δεν στάθηκαν ικανοί να αποτρέψουν τους διαρκείς πολέμους, που έφθασαν μέχρι τον καταστροφικότερο όλων των πολέμων, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό που δεν μπόρεσαν να πετύχουν οι μεγάλες ιδεολογίες φάνηκε να το πετυχαίνει  αυτός ο πόλεμος. Οι ευρωπαϊκές ελίτ και οι λαοί κατανόησαν πως το μέλλον τους βρίσκεται στην ενότητα και την αλληλεγγύη. Έτσι, το αίτημα της ενωμένης Ευρώπης έγινε κεντρικό αίτημα λαών και ελίτ. Η τόσο διαπομπευμένη καντιανή «αιώνια ειρήνη» φάνηκε να επανέρχεται στο προσκήνιο, ο δε χομπσιανός κόσμος «του λύκοι εναντίων λύκων» επίσης φάνηκε να χάνει, σε διακρατικό τουλάχιστον επίπεδο, το έδαφος κάτω από τα πόδια του.

Μόνο φάνηκε, όμως. Γιατί η μονεταριστική ορθοδοξία, ο λαϊκισμός, το σκιάχτρο του γερμανικού πληθωρισμού, οι εθνικές ματαιοδοξίες, οι προσβολές των ισχυρών κατά των αδύναμων, αλλά και η κοροϊδία των αδύναμων προς τους ισχυρούς, όλα αυτά και πολλά άλλα έδειξαν πως «ο διάβολος βρίσκεται στα στερεότυπα». Γιατί αυτό που έχουμε τώρα ξέφυγε από την αυστηρή κρίση του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου, που παράγει λιγότερα απ’ όσα καταναλώνει, και φθάσαμε ακόμη και σοβαρές εφημερίδες, όπως η «Monde», να αναπαράγουν στερεότυπα και λαϊκιστικές κραυγές που τοποθετούν τον ένα λαό εναντίον του άλλου. Στερεότυπα που τα αναπαράγουν οι πολιτικές ηγεσίες (περιφρονητικά σχόλια για Παπανδρέου, Μπερλουσκόνι, Σαμαρά, Μέρκελ, Σαρκοζί) και φυσικά μεταφέρονται στους λαούς ως περιφρονητικές στάσεις έναντι ολόκληρων λαών.

Και όμως το ευρωπαϊκό όραμα δεν ήταν τίποτα άλλο από τη γνώση πως η ιστορία αυτού του χώρου που λέγεται Ευρώπη δεν είναι η ιστορία των ξεχωριστών εθνών-κρατών, αλλά η ιστορία μιας πολιτιστικής πορείας, υπό την αιγίδα του Διαφωτισμού, προς την ενοποίηση και αλληλεγγύη μεταξύ διαφορετικών λαών. Δεν είναι η οικονομική κρίση, αλλά αυτό το απίθανο όργιο αλληλοπροσβολών, περιφρονητικών χαρακτηρισμών, απαξίωσης λαών και χαρακτήρων (αχ, πόσο θα ήταν καλύτερα αν οι σημερινοί ηγετίσκοι είχαν μελετήσει το «Πνεύμα των Νόμων» και τις «Περσικές Επιστολές» του Μοντεσκιέ;), το οποίο απειλεί να τινάξει στον αέρα μια προσπάθεια πενήντα ετών για τη διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης και συνεργασίας μεταξύ λαών και κρατών.   

Είναι σίγουρο πως καμία κοινωνική ολοκλήρωση δεν γίνεται in vitro, άρα και στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης το ορθολογικό δεν συνδέεται μόνο με το καλό, ο ανθρωπισμός με το ωραίο και η επιστήμη με το ωφέλιμο. Η αγριότητα, ο πόνος, η ωμότητα είναι κι αυτά στοιχεία του ευρωπαϊκού χώρου. Είναι όμως εμπειρικά στοιχεία και όχι αξίες. Αυτό δεν κατανοούν οι σημερινές πολιτικές ηγεσίες και ουσιαστικά έχουν κηρύξει τον πόλεμο στην Ευρώπη. Αν δεν κινητοποιηθούν οι δυνάμεις που βλέπουν την Ευρώπη ως ενότητα κοινών δικαιωμάτων και κοινών υποχρεώσεων, τότε τη λύση δεν θα τη δώσουν ούτε τα ευρωομόλογα ούτε η κοπή νομίσματος.