Η βαθιά οικονομική ύφεση και οι προωθούμενες (αναγκαίες) θεσμικές μεταρρυθμίσεις αναπόφευκτα οδηγούν σε θεμελιώδεις κοινωνικές μεταβολές, επιταχύνοντας κοινωνικές διεργασίες ετών, με προφανείς συνέπειες στον κοινωνικό ιστό της χώρας.
Δυστυχώς, αυτές οι κοινωνικές μεταβολές πραγματοποιούνται κυριολεκτικά σε «κενό αέρος», καθώς η ζήτηση για κοινωνική προστασία αυξάνεται κατακόρυφα τη στιγμή που δεν υπάρχει το απαιτούμενο δημοσιονομικό περιθώριο και (το κυριότερο) το μεταπολιτευτικό σύστημα κοινωνικής προστασίας παραμένει αναποτελεσματικό, υπο-χρηματοδοτούμενο και κοινωνικά άδικο. Σήμερα λοιπόν, δεν υπάρχουν εκείνοι οι αποτελεσματικοί «αυτόματοι σταθεροποιητές» που θα μπορούσαν να απορροφήσουν τους κοινωνικούς κραδασμούς και να διευκολύνουν την προσαρμογή μέχρι να αποδώσουν (μεσοπρόθεσμα) οι προωθούμενες παρεμβάσεις.
Στην κοινωνική διάστασή του πρόκειται για κεντρικό ζήτημα της πολιτικής ζωής καθώς η πορεία μιας χώρας είναι συλλογική υπόθεση και δεν αφορά την ευημερία συγκεκριμένων μόνο κοινωνικών ομάδων ή επαγγελματικών κατηγοριών. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, οι θεμελιωτές του κλασσικού αλλά και του σύγχρονου φιλελευθερισμού, όπως οι Άνταμ Σμιθ και Φρίντριχ Χάγιεκ, δεν παρέλειπαν να υπενθυμίζουν την αναγκαιότητα της κοινωνικής μέριμνας και τη σημασία των αξιών της κοινωνικής υπευθυνότητας και της αλληλεγγύης σε «κοινότητες φροντίδας».
Η προβληματική κοινωνική συνοχή έχει όμως και μία ιδιαίτερα σημαντική πολιτική/οικονομική διάσταση καθώς η απουσία της δυσχεραίνει την εφαρμογή των απαιτούμενων μεταρρυθμίσεων. Σε περιβάλλον κοινωνικής διάλυσης οι περισσότεροι πολίτες εμφανίζονται απρόθυμοι να επωμιστούν το μερίδιο των βαρών που τους αναλογεί. Και παρά την προβληματικότητα των συγκεκριμένων όρων, σε κάθε πολιτική μεταρρύθμιση υπεισέρχονται σημαντικά ζητήματα πολιτικής ηθικής και κοινωνικής δικαιοσύνης που καθορίζουν την τελική στάση των πολιτών.
Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε συζήτηση περί κοινωνικής συνοχής οφείλει να συνυπολογίζει τα παρακάτω γνωρίσματα της ελληνικής ιδιαιτερότητας:
- Στην ελληνική κοινωνία διεξάγεται ένας «πόλεμος φθοράς» ή «χαρακωμάτων» μεταξύ των πολυάριθμων κοινωνικών στρωμάτων και επαγγελματικών ομάδων, μία σύγκρουση «όλων εναντίον όλων», με σκοπό την προάσπιση των στενών συμφερόντων τους σε συνθήκες περιορισμένων δημόσιων πόρων και απελευθέρωσης των αγορών.
- Η κατακερματισμένη ελληνική κοινωνία αποτελεί μια κοινωνία «χαμηλής εμπιστοσύνης» όπου το ελάχιστο «κοινωνικό κεφάλαιο» δεν επαρκεί για να ενισχύσει τη συνεργασία ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα, είναι ολοφάνερη η καχυποψία μεταξύ των κοινωνικών εταίρων όπως και με την εκάστοτε κυβέρνηση, κάτι που περιορίζει τις δυνατότητες επίτευξης συμφωνίας.
- Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από τον υψηλότερο και βαθύτερο δείκτη φτώχειας και έναν από τους υψηλότερους δείκτες ανισότητας στην Ευρώπη των 27 κρατών-μελών, γεγονός που διευρύνει την κοινωνική απόσταση και εντείνει την αποξένωση μεταξύ των πολιτών, με αποτέλεσμα να αδιαφορούν για την υιοθέτηση κοινών στόχων.
- Τέλος, η απουσία πολιτικής συναίνεσης που διαχρονικά χαρακτηρίζει το πολιτικό μας σύστημα, ενισχύει τον λαϊκισμό, υποβαθμίζει την ποιότητα του κοινωνικού διαλόγου και τελικά περιχαρακώνει το εκλογικό σώμα και νομιμοποιεί τον κομματισμό.
Σε αυτό το ιδιαίτερα συγκρουσιακό πολιτικό/κοινωνικό περιβάλλον γίνεται αντιληπτό πως, πέρα από την αμείλικτη πραγματικότητα των αριθμών, το κύριο πρόβλημα της χώρας είναι πολιτικό καθώς, η ελληνική κοινωνία αδυνατεί να αντιληφθεί, να συμφωνήσει και τελικά να στρατευτεί σε μια κοινή προσπάθεια εξόδου από την κρίση. Και κάθε μεταρρυθμιστική προσπάθεια μοιάζει εκ των προτέρων καταδικασμένη χωρίς την ύπαρξη της απαραίτητης κοινωνικής συνοχής και την απαιτούμενη κοινωνική συναίνεση.
Στην παρούσα δυσμενή συγκυρία είναι ταυτόχρονα ευκαιρία και αναγκαιότητα να τεθούν οι βάσεις μιας «μεγάλης» και περιεκτικής κοινωνίας, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται ένα λειτουργικό και κοινωνικά δίκαιο σύστημα κοινωνικής μέριμνας που προστατεύει τους ασθενέστερους και αποζημιώνει δίκαια τους «χαμένους» των μεγάλων αλλαγών.
Και σε τελική ανάλυση είναι προφανές ότι, για την οικοδόμηση της αναγκαίας κοινωνικής συναίνεσης απαιτούνται πολιτικές ηγεσίες που μπορούν να αφουγκραστούν, να κατανοήσουν και να εμπνεύσουν την κοινωνία, αντί των τεχνοκρατών που σχεδιάζουν ριζικές παρεμβάσεις σε συνθήκες κοινωνικού εργαστηρίου. Η ανάδειξη, η επιλογή και τελικά η στήριξη των κατάλληλων ηγεσιών δεν είναι λοιπόν επουσιώδης διανοητική άσκηση αλλά αντίθετα, άμεση προτεραιότητα ώστε να έχει ο τόπος επόμενη μέρα.
*Ο Δημήτρης Σκάλκος είναι πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος, διευθυντής του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
6°
