Ο σώζων εαυτόν δεν σώζεται...

Μια από τις πιο συζητημένες έννοιες της σύγχρονης κοινωνικής θεωρίας είναι η λεγόμενη "τραγωδία των κοινών πραγμάτων". Το πως δηλαδή τα ατομικά κίνητρα εμποδίζουν την αποτελεσματική διαχείριση πόρων, που από την φύση τους ή από κοινωνική επιλογή βρίσκονται στη διαχείριση του ευρύτερου συνόλου. Μια από τις λύσεις των οικονομολόγων, που πιστεύουν στις δυνάμεις της αγοράς, είναι η ιδιωτικοποίηση αυτών των κοινών πραγμάτων, δηλαδή η απόδοση ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων σε ιδιώτες, άτομα ή επιχειρήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις η λύση αυτή λειτουργεί, ιδίως όταν αφορά επιχειρηματική οικονομική δραστηριότητα. Έλα όμως που υπάρχουν αγαθά που από την φύση τους είναι αδύνατο να ιδιωτικοποιηθούν; Είναι δηλαδή συλλογικά αγαθά, θα παραμείνουν εις το διηνεκές συλλογικά και κανείς, ούτε οι τρόικες όλου του κόσμου, δεν μπορούν να τα ιδιωτικοποιήσουν.

Δύο συλλογικά αγαθά, τα οποία είναι καθοριστικά για τη λειτουργία των κοινωνιών, είναι η πολιτική διαδικασία και η διαμόρφωση και λειτουργία κοινωνικών κανόνων.

Θα ξεκινήσω από τη δεύτερη κατηγορία, την οποία και έχουμε λιγότερο συζητήσει στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Ας πάρουμε έναν κοινωνικό κανόνα εξαιρετικά διαδεδομένο στη χώρα μας: "αν κάποιος με έχει εξυπηρετήσει προσωπικά τον υποστηρίζω πολιτικά και τον ψηφίζω". Ισχύει μέχρι σήμερα ο κανόνας αυτός; Οι έμπειροι πολιτικοί οιουδήποτε κόμματος θα σας απαντήσουν αναφανδόν θετικά. Λειτουργεί υπέρ του συλλογικού συμφέροντος; Προφανώς στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων όχι. Με την εξαίρεση των υποθέσεων όπου η εξυπηρέτηση αφορά τη διεκπεραίωση εύλογου αιτήματος, οι εξυπηρετήσεις συνήθως λειτουργούν εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Ο διορισμός χωρίς διαγωνισμό κατά κανόνα σημαίνει ότι εξυπηρετείται κάποιος με λιγότερα προσόντα, συνεπώς ένας εργαζόμενος μειωμένης απόδοσης (σε σχέση με αυτόν που έχει προσληφθεί αξιοκρατικά), θα υπηρετεί στο δημόσιο για τα επόμενα 30-35 χρόνια. Το σβήσιμο μιας κλήσης σημαίνει ενθάρρυνση της αυξημένης κυκλοφορίας ή παρεμπόδιση της κυκλοφορίας των πεζών κ.λπ. Ο κοινωνικός κανόνας "ναι στο ρουσφέτι", όμως επικρατούσε στη χώρα σε σχέση με τον κοινωνικό κανόνα "δεν θα ψηφίσω κάποιον που διορίζει αναξιοκρατικά".

Θα συνεχίσει να επικρατεί στα επόμενα χρόνια; Αυτό είναι το μεγάλο και αναπάντητο ακόμα ερώτημα. Αν η απάντηση που θα δώσει η ελληνική κοινωνία είναι ότι οι ψηφοφόροι θα συνεχίσουν να ψηφίζουν αυτούς που ρουσφετολογούν, τότε με ασφάλεια μπορούμε να προβλέψουμε ένα μέλλον φτώχειας και εξαθλίωσης. Το αποτέλεσμα της επικράτησης των επί μέρους ατομικών συμφερόντων στη διαχείριση του κράτους το ζούμε όλοι. Δημόσια διοίκηση διαλυμένη, χώρα χρεοκοπημένη, οικονομία στρεβλή και αντιπαραγωγική.

Πως αλλάζει ένας κοινωνικός κανόνας; Μια συνηθισμένη απάντηση (που απομακρύνει τις ατομικές ευθύνες σε ασφαλή απόσταση), είναι "πρέπει να αλλάξει η παιδεία". Η απάντηση είναι σωστή (στο μέρος που αφορά την εκπαιδευτική πολιτική), αλλά παντελώς ανεπαρκής για την πραγματική ζωή στα επόμενα είκοσι χρόνια, μια που τόσος χρόνος θα χρειαστεί για να αρχίσει το αποτέλεσμα μιας αλλαγής νοοτροπίας, που προέρχεται από το σύστημα παιδείας, για να επηρεάσει τη λειτουργία του κράτους και της πολιτικής διαδικασίας.

Η πιο ουσιαστική απάντηση είναι ότι ο κοινωνικός αυτός κανόνας δεν πρόκειται να αλλάξει αν δεν υιοθετηθεί στην πραγματική καθημερινή συμπεριφορά από την πλειοψηφία των απλών πολιτών.

Σήμερα λόγω του οικονομικού σοκ, το οποίο βιώνει η ελληνική κοινωνία, μετά την ουσιαστική χρεοκοπία του ελληνικού κράτους, ολόκληρο το σύστημα κοινωνικών κανόνων της μεταπολίτευσης αποσταθεροποιείται. Δανεικά από το μέλλον δεν υπάρχουν πια. Αντίστοιχα ελαχιστοποιούνται και οι δυνατότητες οικονομικών εξυπηρετήσεων. Δεν είναι όμως ούτε αυτόματο, ούτε αυτονόητο, ότι αυτό θα οδηγήσει στην αλλαγή προς το καλύτερο. Μπορεί να οδηγήσει άνετα και στην επάνοδο στα συνηθισμένα ή στην στροφή προς το χειρότερο.

Που τελικά θα οδηγηθούμε, θα απαντηθεί από τους ίδιους τους πολίτες με την συμπεριφορά που θα υιοθετήσουν στα απλά πράγματα που αφορούν την καθημερινότητά τους. Από τα σκουπίδια που πετούν στους δρόμους, μέχρι την τήρηση των κανόνων οδήγησης, από την αγορά ή την οικοδόμηση αυθαιρέτων, μέχρι την συμμετοχή στη φοροδιαφυγή, από την χρήση πλαγίων μέσων στην πρόσβασή στη δημόσια διοίκηση, μέχρι την υπερψήφιση πολιτικών που τους έχουν στο παρελθόν ρουσφετολογήσει.

Η απάντηση πολλών πολιτών στην επιχειρηματολογία αυτή, είναι "ναι αλλά προηγουμένως πρέπει να δώσουν το παράδειγμα οι πολιτικοί". Και αυτή η θέση είναι σωστή. Ασφαλώς οι πολιτικοί οφείλουν να δίνουν το παράδειγμα. Όμως οι πολιτικοί δεν είναι δεδομένοι, ούτε αποκομμένοι από την κοινωνία που τους αναδεικνύει. Η ανάδειξη των κομμάτων ή των επί μέρους πολιτικών, είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας μιας αδυσώπητης "πολιτικής αγοράς", όπου ισχύουν πολύ σκληροί πραγματικοί κανόνες. Όταν για παράδειγμα οι πολίτες που απορρίπτουν αυτές τις αθλιότητες, απέχουν από τις εκλογικές διαδικασίες, το σύστημα αναπνέει με ανακούφιση. Γιατί γνωρίζει ότι τα στρατολογημένα ρουσφέτια του, σε μικρότερο εκλογικό σώμα, θα αποδώσουν μεγαλύτερα εκλογικά ποσοστά και περισσότερες έδρες. Μετά το τριήμερο των εντυπώσεων, στο οποίο γίνεται η αποτίμηση των εκλογικών αποτελεσμάτων, το ποσοστό της αποχής, του άκυρου ή του λευκού θα ξεχαστεί και αυτό που απομείνει είναι η εξουσία που θα έχουν πάρει οι ρουσφετολόγοι για μια ακόμα τετραετία.

Ποιο είναι το συμπέρασμα; Στα γνήσια συλλογικά αγαθά όπως είναι η διαμόρφωση των κοινωνικών κανόνων και η πολιτική ενεργοποίηση και συμμετοχή, η αρχή "ο σώζων εαυτόν σωθείτο" δεν ισχύει. Μόνος τρόπος για να αλλάξουμε την πορεία της χώρας είναι η μαζική αλλαγή συμπεριφοράς των πολιτών, που θα προκύψει από πολλές μικρές αποφάσεις που θα λαμβάνει ο καθένας προσωπικά στα επόμενα χρόνια. Οι αποφάσεις αυτές θα του φαίνονται εκ πρώτης όψεως αναποτελεσματικές, αφού κανένας μόνος του δεν μπορεί να αλλάξει ούτε την συμπεριφορά των υπολοίπων, ούτε τη ροή της πολιτικής ζωής.

Όμως μια μέρα θα ξυπνήσουμε και θα συνειδητοποιήσουμε ότι καθένας προσωπικά, υιοθετώντας μια νέα αντίληψη και νοοτροπία στη δική του καθημερινότητα, μη προσδοκώντας τίποτε, μη αποζητώντας κανένα ατομικό πλεονέκτημα, με μοναδικό κίνητρο να ανακτήσει το αίσθημα του αυτοσεβασμού και της αξιοπρέπειας, θα έχει αλλάξει την Ελλάδα.

Σας φαίνεται ρομαντικό; Δεν είναι καθόλου. Είναι ο τρόπος που αλλάζουν οι ανθρώπινες κοινωνίες. Είναι η κατάκτηση που έχουν επιτύχει οι περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες και αρχίζουν να επιτυγχάνουν και κάποιες από τις χώρες της νέας Ευρώπης. Είναι ο τρόπος που προόδευσε με άλματα η Ελλάδα σε κρίσιμες περιόδους του παρελθόντος. Είναι ο μόνος τρόπος να σωθούμε από το σημερινό αδιέξοδο.