Μπορεί ένα ταξίδι τριών ημερών να σου αλλάξει τη διάθεση, μια άλλη πόλη να σε κάνει να αισιοδοξήσεις, μια συζήτηση να σου προσφέρει αίσθηση νοήματος;
Δευτέρα πρωί, στις Βρυξέλλες. Γύρω από το τραπέζι 25 άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, κυρίως νέοι. Η εισήγηση στο θέμα είναι σύντομη, το πλήρες κείμενο έχει σταλεί από καιρό, η Φιλανδή εισηγήτρια δεν μακρηγορεί κι ας έχει αφιερώσει μήνες για να το γράψει. Παίρνουν το λόγο όλοι, με τη σειρά, ξεδιπλώνονται σκέψεις, ιδέες, αμφιβολίες. Μια συζήτηση για τη σχέση πολιτισμού και ανάπτυξης με ιστορικούς, αρχιτέκτονες, πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους, γεωγράφους, οικονομολόγους από όλες τις γωνιές της Ευρώπης. Άλλοι έχουν ως αφετηρία την αειφόρο ανάπτυξη κι άλλοι τον πολιτισμό, όλοι συζητούν με ποιο τρόπο μπορούν να συνδυαστούν τα δύο μαζί, πώς πρέπει να αξιοποιούνται οι πόροι, πώς εξασφαλίζεται η διαφορετικότητα, πώς δεν θα υποκύπτει η ανάπτυξη στην άγρια εκμετάλλευση, πώς δεν θα μεγαλώνουν οι κοινωνικές ανισότητες, ποιες οι παράμετροι του τουρισμού, ποιες σύγχρονες πολιτισμικές πολιτικές μπορούν να αναπτυχθούν, ο ρόλος της τέχνης, πόσο τοπικά ή παγκοσμιοποιημένα είναι τα προβλήματα, τι έχει κάνει ως τώρα η ΕΕ, πού εντάσσεται ο παράγοντας περιβάλλον. Ένας καταιγισμός ιδεών και επιχειρημάτων, γεμίζω το σημειωματάριο με σημειώσεις. Κανείς δεν υπεραμύνεται όταν του κάνουν παρατηρήσεις, κανείς δεν επιτίθεται σε κάποιον όταν διατυπώνει αντίρρηση. Είναι εδώ για να συνεργαστούν, έχουν ήδη δουλέψει από απόσταση για να υποβληθεί το ερευνητικό πρόγραμμα στο Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Επιστημών, σήμερα γνωρίζονται και συζητούν πρώτη φορά από κοντά. Δεν είναι διαφορετικοί από όσους συναντώ στην Αθήνα, ούτε πιο έξυπνοι, ούτε πιο αποτελεσματικοί, αλλά είναι εδώ με οριοθετημένο στόχο. Ρίχνουν στο τραπέζι ό,τι είναι αναγκαίο για να πάει μπροστά η συζήτηση, ξέρουν πως είναι προς το συμφέρον τους να βοηθήσουν ώστε να παρθούν οι σωστές αποφάσεις, νιώθουν πως θα κερδίσουν στο βαθμό που αποτελούν μια κοινότητα με τους υπόλοιπους. Αυτή η επίγνωση της κοινότητας, έστω πρόσκαιρης, είναι η δύναμή τους. Μετά από μερικές ώρες αυτή η κοινότητα θα έχει αρχίσει να σχεδιάζει, να αποκτάει δυναμική διεκδικώντας νοήματα και τα πρόσωπα ρόλους.
Έξω η γνωστή συννεφιά της πόλης, με μια ασυνήθιστη ζέστη για την εποχή. Στα δελτία ειδήσεων της τηλεόρασης η εικόνα της ελληνικής Βουλής παρουσιάζεται θαμπή, με τους τσολιάδες να βηματίζουν τελετουργικά. Οι σχολιασμοί των δημοσιογράφων ειρωνικοί, υπόσχονται ότι θα συνεχίσουν να μιλούν τις επόμενες εβδομάδες για την Ελλάδα και τα προβλήματά της. Ακολουθούν ειδήσεις για τον Μπιν Λάντεν, τη Φουκουσίμα, τις ταραχές σε Συρία, Αίγυπτο, Τυνησία, Λιβύη, οι εκλογές στην Αλβανία, οι εορτασμοί για την απελευθέρωση από τα ναζιστικά στρατεύματα, η Ημέρα της Ευρώπης. Εντυπωσιακές εικόνες από την επιθεώρηση του ρωσικού στρατού, 20.000 στρατιώτες με τα πρόσωπα στραμμένα στον Μεντβέντεφ που έστεκε όρθιος σε μαύρη ανοιχτή λιμουζίνα διασχίζοντας την Κόκκινη Πλατεία, όπου είχαν παραταχθεί σε αψεγάδιαστα μπλοκ οι στρατιώτες. Τελευταία η Ιταλία, με τον Μπερλουσκόνι να δηλώνει πως η Νάπολι θα ξαναγίνει «πολιτισμένη» πόλη.
Είναι αρκετοί ανάμεσά μας όσοι καλούν σήμερα τους Έλληνες πολίτες να γίνουν «πολιτισμένοι», καταγγέλλοντας τη βαρβαρότητα των συμπεριφορών και των νοοτροπιών της κοινωνίας μας. Η ηθικολογία, ο διδακτισμός, ο ελιτιστικός εισαγγελισμός έχουν βγει από τα συρτάρια και ζητούν μετάνοια, πειθαρχία, εκπολιτισμό. Προτείνουν λύσεις που στηρίζονται σε ό,τι μπορεί να βάλει κανείς στο νου του, από δημιουργικές δραστηριότητες και τέχνη στα σχολεία ως την επέκταση των φοροαπαλλαγών για χορηγίες σε πολιτιστικές δραστηριότητες. Δεν χάνουν ευκαιρία να διατυπώνουν σωτήριες προτάσεις για τον πολιτισμό και τον τουρισμό ή εκκλήσεις του τύπου «να ανοίξουν τα μυαλά, να ανοίξουν οι ορίζοντες», να εφαρμοστεί ο νόμος. Πιο νόστιμες όμως είναι εκείνες οι προτροπές χρηστομάθειας που δημοσιεύονται σε έξυπνα blogs, όπως λ.χ. να φερόμαστε με ευγένεια, να σεβόμαστε τους άλλους, να κάνουμε καλά τη δουλειά μας, να συνεργαζόμαστε και να εμπιστευόμαστε τους άλλους, να κάνουμε αυτοκριτική, ακόμη προτείνουν να μην πετάμε σκουπίδια στο δρόμο. Τόσο απλές και άδολες, μικρές ανθρώπινες βελτιώσεις σε ατομικό επίπεδο, γεμάτες ηθικοπλαστικό νόημα. Αλλά, όπως παρατηρούσε ο Norbert Elias στο οξυδερκές βιβλίο του για την Εξέλιξη του πολιτισμού (πιο σωστά του εκπολιτισμού), το άγριο εκείνο έτος 1939 που προμηνούσε το σκοτεινό ευρωπαϊκό μέλλον, οι «πολιτισμένοι» τρόποι ζωής δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μακροχρόνιων διαδικασιών αλλά και πολύ εύθραυστοι. Το οπλοστάσιο της πολιτισμένης συμπεριφοράς μπορεί να καταρρεύσει ραγδαία, αν μέσα από αλλαγές στην κοινωνία ο βαθμός ανασφάλειας ξεσπάσει μέσα μας και ο κίνδυνος αρχίσει να γίνεται απειλητικός. Τότε οι φόβοι που γεννιούνται μπορούν να σαρώσουν κάθε τι που είχαμε επιτύχει, γράφει ο Elias. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουμε σήμερα. Ο δημόσιος φόβος απειλεί να εγκατασταθεί ξανά στην καρδιά της κοινωνίας, της πόλης, στην καρδιά καθενός μας. Η Μεταπολίτευση μας απελευθέρωσε πριν από τρεις δεκαετίες από το καθεστώς του δημόσιου φόβου της μετεμφυλιακής περιόδου, τώρα η ανάσα του τέλους της ψιθυρίζει τη νέα αλφαβήτα του φόβου.
* Στην επιστροφή από τις Βρυξέλλες, ένας Έλληνας δολοφονημένος, ένας μετανάστης δολοφονημένος, ένας θανάσιμα τραυματισμένος και δεκάδες διαδηλωτές στα νοσοκομεία, όλοι νέοι άνθρωποι, και τα ακροδεξιά πογκρόμ στο κέντρο της πόλης να προπηλακίζουν αθώους ανθρώπους για το χρώμα του δέρματος και τη γλώσσα που μιλούν. Ο ψίθυρος του φόβου μέσα μου δυνάμωσε.
12°
