Δημαγωγία και ορθολογισμός

Μπορεί κανείς να πείσει αυτούς που δεν ακούν; Μπορούσαν τα ορθολογικά επιχειρήματα των ειδικών, των πολιτικών, των μορφωμένων και γενικά των ελίτ να πείσουν τους ψηφοφόρους του Brexit; Όπως φαίνεται από το αποτέλεσμα, όχι, δεν μπορούσαν. Και δεν μπορούσαν γιατί οι συγκεκριμένοι ψηφοφόροι δεν άκουγαν. Γιατί δεν άκουγαν; Μήπως οι κάτοικοι αυτής της χώρας είχαν μπουχτίσει με τους ειδικούς, όπως είπε ένας από τους πρωταγωνιστές της εκστρατείας του “Leave”; Μα δεν είναι οι ίδιοι άνθρωποι που αναζητούν τους ειδικούς γιατρούς για την υγεία τους, που στέλνουν τα παιδιά τους να σπουδάσουν στους ειδικούς, που εμπιστεύονται ακόμη και τα λίγα χρήματά τους στους ειδικούς στις τράπεζες; Μήπως είναι αμόρφωτοι και δεν καταλαβαίνουν τα επιχειρήματα με αποτέλεσμα να στρέφουν τα νώτα τους στις ελίτ; Μα εάν δεν είναι ο πληθυσμός της Μεγάλης Βρετανίας, μιας χώρας ιδιαίτερα ανεπτυγμένης, με μακρά παράδοση στον κοινοβουλευτισμό, μορφωμένος στον βαθμό που απαιτείται για να κατανοήσει πολιτικά επιχειρήματα, ποιος μπορεί να είναι; Μήπως η δημοκρατία είναι για τους τυπικά μορφωμένους και τις ελίτ;

Αλλά ας πούμε πως οι κάτοικοι της ενδοχώρας της Μεγάλης Βρετανίας άκουγαν. Θα μπορούσαν να πειστούν και να ενεργήσουν αναλόγως; Το ιδεολόγημα του Διαφωτισμού λέει ότι, προϊόντος του χρόνου, οι άνθρωποι διαφωτίζονται όλο και περισσότερο, γίνονται όλο και πιο μορφωμένοι, οι αποφάσεις τους όλο και πιο ορθολογικές, οι κρίσεις τους όλο και πιο ενημερωμένες και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις όλο και πιο περιθωριακές. Ακόμη και επιστήμες χτίστηκαν πάνω σ’ αυτές τις παραδοχές. Κι ύστερα βλέπουμε αυτά τα αποτελέσματα και αυτά τα γεγονότα, τις θυμικές αντιδράσεις, την ακλόνητη θέση και αναζωογόνηση του θρησκευτικού αισθήματος τον 21ο αιώνα, στις πιο προηγμένες χώρες της Δύσης. Είμαστε ακόμη ανώριμα παιδιά και χρειαζόμαστε διαφωτισμό και καθοδήγηση;

Φιλόσοφος του Διαφωτισμού ήταν, όμως, και ο Σκωτσέζος Ντέιβιντ Χιουμ που υποστήριζε, αντίθετα με την καθιερωμένη σοφία που θέλει τον λόγο να χαλιναγωγεί τα πάθη (δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τον εικόνα του ηνιόχου στον Φαίδρο του Πλάτωνα που οδηγεί τα, και κατά κυριολεξία, άλογα μέρη της ψυχής) , πως «ο λόγος είναι και πρέπει μόνο να είναι δούλος των παθών και να μην διεκδικεί κανέναν άλλο ρόλο πλην του να τα υπηρετεί και να τα υπακούει». Με αυτήν τη ρηξικέλευθη και προκλητική ιδέα ο Hume λέει ότι ο λόγος δεν έχει τη σημασία που του αποδίδουμε στη ζωή. Το κυριότερο: είναι ανίκανος να παρακινήσει σε δράση. Μπορεί να ξέρουμε τι είναι καλό ή κακό, τι μας συμφέρει, αλλά να μην ενεργούμε σύμφωνα με αυτή τη γνώση εάν δεν έχουμε τα κατάλληλα πάθη, επιθυμίες και αισθήματα. Ο λόγος δεν λείπει αλλά τα υπηρετεί.

Γι’ αυτό και οι σοβαροί πολιτικοί δεν πρέπει να αγνοούν τα πάθη απευθυνόμενοι μόνο στη λογική. Όσο στιβαρά, έγκυρα, τεχνικά άψογα κι αν είναι τα επιχειρήματα, είναι αδρανή και δεν μπορούν να κινητοποιήσουν. Άλλωστε, «τίποτε σπουδαίο στη ζωή δεν γίνεται χωρίς πάθος», έλεγε ο Χέγκελ.

Βέβαια, η έξαψη και η χειραγώγηση των παθών είναι τα εργαλεία των δημαγωγών που ευδοκιμούν στη δημοκρατία. Ο Πλάτων, όπως και άλλοι φιλόσοφοι, απέρριπταν και τα δύο, και τους δημαγωγούς και τη δημοκρατία. Ορισμένοι στρέφονται προς αυτή την οδό και σήμερα. Αηδιασμένοι από τους δημαγωγούς είναι διατεθειμένοι να αναθεωρήσουν ακόμη και τα βασικά της δημοκρατίας. Αλλά σε αυτή την περίπτωση πετούν μαζί με το νερό της λεκάνης και το μωρό.

Είναι προτιμότερο να αναθεωρήσουμε κάποιες απλουστευτικές βεβαιότητες με κυριότερη την εμμονή σε μια καρικατούρα του Διαφωτισμού. Η πολιτική δεν είναι ή δημαγωγία ή ορθολογισμός, δεν αρκούν μόνο τα ορθολογικά επιχειρήματα, τα αισθήματα και τα πάθη δεν είναι πρωτογονισμός – αντίθετα, μας βοηθούν να συλλαμβάνουμε πτυχές του κόσμου που διαφεύγουν από τις λογικές και αφαιρετικές αναλύσεις μας, εκφράζουν ανάγκες και επιθυμίες-, όταν διαφωνούμε, οι άλλοι δεν είναι, τη μια, αμόρφωτοι, την άλλη πουλημένοι.

Τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Κυρίως είναι διαφορετικά. Στις σύγχρονες δημοκρατίες, πολύ περισσότερο από ποτέ, κυριαρχούν οι διαφορές, συχνά ασυμφιλίωτες, στις πεποιθήσεις, στις αρχές, στους στόχους, στα συμφέροντα, στις αξίες. Και η προσπάθεια πρέπει να είναι να μην αντιμετωπίζεται αυτή η συνθετότητα με αποκλεισμούς, μανιχαϊστικές αντιπαραθέσεις και απλουστευτικά διλήμματα. Να μην περιφρονούμε αυτόν που σκέφτεται διαφορετικά –δεν είναι αδαής ούτε υποδεέστερος, έχει άλλη γνώμη γιατί έχει άλλες προτεραιότητες. Στις κοινωνίες μας να ακούμε, να μεριμνούμε, και κατά το δυνατόν, να συνθέτουμε.