Στην γνωστή ταινία “Ο Μονομάχος”, ο ιδιοκτήτης της σχολής Πρόξιμος συμβουλεύει τον Μάξιμο (Russell Crowe): “Κέρδισε τον όχλο στο Κολοσσαίο και αυτός θα είναι η δύναμή σου”. Πράγματι, ο Μάξιμος κερδίζει τον θαυμασμό των θεατών κι αυτό τού επιτρέπει να αμφισβητήσει την εξουσία του Κόμμοδου. Αντιμέτωπος με την αμέριστη υποστήριξη που δείχνει ο όχλος στον Μάξιμο, ο αυτοκράτορας δεν τολμά να διατάξει την δημόσια εκτέλεση του πρώην στρατηγού και έτσι αποδεικνύεται ποιός έχει την πραγματική ισχύ στην αρχαία Ρώμη.
Την θυμάμαι συχνά αυτήν την ταινία, γιατί στην Δύση όλο και περισσότερο φαίνεται να κερδίζει έδαφος η αντίληψη που θέλει τους πολίτες χωρισμένους σε δύο τάξεις – πατρίκιους και πληβείους, όπως ακριβώς στην αρχαία Ρώμη. Στους κακούς εξουσιάζοντες και τον δίκαιο όχλο.
Π.χ. ακούμε στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια για έναν φανταστικό ταξικό αγώνα των “φτωχοποιημένων” και “αναξιοπαθούντων” πληβείων που εξεγείρονται κατά των “μνημονιακών”, “γερμανοτσολιάδων” και “μενουμευρώπηδων” πατρικίων. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ έχει πλέον επισημοποιήσει αυτόν τον διαχωρισμό και τον έχει αναγάγει σε κρατική ιδεολογία. (Τώρα, κατά πόσο οι ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ εκφράζουν μόνο τους περιθωριοποιημένους “πληβείους” σηκώνει μεγάλη συζήτηση.)
Στην Βρετανία είδαμε πριν από λίγες μέρες το δημοψήφισμα να διεξάγεται στην βάση της υπεραπλουστευτικής ρητορείας για haves (κατέχοντες) και have-nots (μη κατέχοντες), όπου η διαχωριστική γραμμή ήταν πάρα πολύ σαφής: Στηρίζουν οι βιομήχανοι την παραμονή στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά; Είναι ταξικοί εχθροί! Επιχειρηματολογούν υπέρ του Remain όλοι οι πανεπιστημιακοί καθηγητές; Είναι στην αντίπερα όχθη! Υπέρ της ΕΕ ο David Beckham που έχει κονομήσει τα άντερά του; Είναι από τους “άλλους”!
Η παρατήρηση για την εμφάνιση ενός νέου ταξικού διπόλου, αν ευσταθεί, προκαλεί έκπληξη. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι σύνθετες οντότητες, με πάρα πολλά υποσύνολα που έχουν τα δικά τους ευδιάκριτα χαρακτηριστικά και επιμέρους συμφέροντα. Παρά τις μεγάλες – και εντεινόμενες - ανισότητες παγκοσμίως, ο διαχωρισμός των πολιτών σε δύο μόνο τάξεις αποτελεί θεώρηση ρηχή και ανιστόρητη.
Στην Ινδία, λόγου χάρη, όπου πάντα υπήρχε “θεσμοθετημένη” κοινωνική διαστρωμάτωση, οι παραδοσιακές κάστες ήταν τέσσερις – βραχμάνοι, πολεμιστές, έμποροι και ανέγγιχτοι. Η έκπληξη μεγαλώνει έτι περισσότερο, όταν ακούς δήθεν μαρξιστικές αναλύσεις για έναν νέο ταξικό αγώνα μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων. Τον 19ο αιώνα ο γερο-Κάρολος Μαρξ προσέφερε μια διεισδυτική ανάλυση των υπαρκτών αντιφάσεων του καπιταλισμού, αλλά έκανε τον κόπο να γράψει για βιομηχάνους, τσιφλικάδες, στρατιωτικούς, αγροτιά, βιομηχανικό προλεταριάτο, κ.λπ. - είδε δηλαδή την κοινωνία ως σύνολο διαφόρων τάξεων, με πολύπλοκες αναμεταξύ τους σχέσεις.
Πού οφείλεται, λοιπόν, αυτή η νέα κοσμοθεωρία περί σύγχρονων πληβείων (ή “πλέμπα” στα ελληνικά, από το λατινικό plebs) και πατρικίων; Και παραπέμπει αυτή η τάση σε ενίσχυση της “οχλοκρατίας” (υπάρχει και ο όρος “ochlocracy” στα αγγλικά) στο μέλλον;
Είναι αλήθεια ότι, όντας αντιμέτωπη με τον αδυσώπητο ανταγωνισμό που δέχεται από τις αναδυόμενες οικονομίες στον Τρίτο Κόσμο, η Δύση χάνει έδαφος κι αυτό μεταφράζεται σε μειούμενη ανταγωνιστικότητα, συρρικνούμενο βιοτικό επίπεδο και αυξανόμενο αίσθημα ανασφάλειας των πολιτών της. Σύμφωνα με τα πρώτα ευρήματα ερευνών, αυτά ακριβώς τα στρώματα φαίνεται να επέλεξαν το Brexit στο βρετανικό δημοψήφισμα.
Δεν αποκλείεται στο φαινόμενο αυτό να συμβάλλει και ο συνεχώς αυξανόμενος παγκόσμιος πληθυσμός: 7,4 δισ. φέτος, περί τα 10 δισ. στα μέσα του 21ου αιώνα. Ο ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός πολιτών αναπόφευκτα απαιτεί άλλη διαχείριση – τόσο πολιτική, όσο και επικοινωνιακή.
Ο υπερπληθυσμός, σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες (ανισότητες, πολεμικές συγκρούσεις, κλιματικές αλλαγές, κ.λπ.) συνδέεται άμεσα και με την μετανάστευση προς πλουσιότερες χώρες. Η έλευση εκατομμυρίων μεταναστών, ακόμη κι όταν πρόκειται για πρόσφυγες, προκαλεί έντονες αντιδράσεις στην Δύση - στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, όπως και στην Αυστραλία. Δεν είναι τελείως αβάσιμες οι ανησυχίες κατοίκων σε υποβαθμισμένες περιοχές ότι καθίστανται μειοψηφία στο σπίτι τους κι ότι αναγκάζονται να αποδεχθούν άλλα πολιτισμικά πρότυπα.
Προφανώς, παίζει ρόλο και η εκρηκτική τεχνολογική επανάσταση στον τομέα των τηλεπικοινωνιών. Τα κυρίαρχα οπτικοακουστικά μέσα, όπως και τα social media προσφέρονται ως πηγές πληροφόρησης, αλλά εξίσου και ως οχήματα χειραγώγησης, κυρίως μέσω απλουστευτικών μηνυμάτων που είναι κατανοητά στους χρήστες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου.
Πάντως, είναι πολλές οι ενδείξεις ότι στο μέλλον θα αυξάνεται ο ρόλος των “πληβείων”, στο βαθμό που οι ίδιοι προσδιορίζουν έτσι τον εαυτό τους. Με την συμπεριφορά “πληβείων”, με τις εν μέρει δικαιολογημένες ανησυχίες τους, αλλά και με την προδιάθεση να πιστέψουν εύπεπτες υποσχέσεις για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους.
Κι επειδή ο όχλος θέλει τους ήρωές του, ως σύγχρονους Μάξιμους, όπου υπάρχει ζήτηση, θα βρεθεί και η προσφορά. Άφθονη, για την ακρίβεια. Από τον Donald Trump στις ΗΠΑ μέχρι τον Boris Johnson και τον Nigel Farage στην Βρετανία, την Le Pen στην Γαλλία και τον Beppe Grillo στην Ιταλία. Και με την Ελλάδα να διαψεύδει όλους όσοι ισχυρίζονται ότι βρίσκεται ξεκομμένη από την διεθνή σκηνή – μια χαρά στρατευμένη είναι στην επικείμενη παγκόσμια εξέγερση των πληβείων κατά των πατρικίων.
