Άµνον Άραν: Η αραβική αφύπνιση

Ο καθηγητής κ. Άµνον Άραν συνεργάζεται µε το LSE και το City University. Είναι ειδικευµένος σε θέµατα όπως η αραβο-ισραηλινή διένεξη και οι εξωτερικές σχέσεις αραβικών κρατών. Εργογραφία: New Directions in Foreign Policy Analysis (Routledge: 2011), Israel’s Foreign Policy towards the PLO (Brighton: Sussex Academic Press, 2009).

Περισσότερες πληροφορίες: www.city.ac.uk/intpol/Staff/aran.html

Η εξέγερση στον αραβικό κόσµο είχε ως εναρκτήριο λάκτισµα τη δραµατική κραυγή του Τυνήσιου Μ. Μπουαζίζι, που αυτοπυρπολήθηκε στις 17 ∆εκεµβρίου του 2010. Θα µπορούσαµε όµως να χαρακτηρίσουµε τις εξελίξεις ως το χρονικό µιας προαναγγελθείσας επανάστασης; Πρώτα απ’ όλα δεν θα έλεγα ότι είναι «επανάσταση», τουλάχιστον όχι ακόµα, καθώς η επανάσταση προϋποθέτει µία εκ βαθέων αλλαγή του ταξικού συστήµατος και του πολιτικού status quo, κι αυτό δεν το έχουµε δει ακόµα ούτε στην Τυνησία ούτε στη Αίγυπτο και σίγουρα όχι στη Λιβύη. ∆εν θα το χαρακτήριζα µήτε «εξέγερση». Αυτό που συµβαίνει είναι ένα είδος «αφύπνισης» (awakening), µια νέα intifada, αυτό άλλωστε σηµαίνει και ο όρος στα αραβικά. Είναι µια «αφύπνιση» που έχει επεκταθεί σε διαφορετική ένταση σε όλο τον αραβικό κόσµο.

Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν σε αυτή την αφύπνιση των Αράβων; Είναι ένας συνδυασµός γεγονότων. Αφενός κυρίαρχη δύναµη είναι η γενιά των νέων ανθρώπων, που είναι µορφωµένοι αλλά µε ακόµα λιγότερες ευκαιρίες από τους γονείς τους. Αφετέρου τα καθεστώτα στην Αίγυπτο και στην Τυνησία δεν καλύπτουν πλέον ούτε στο ελάχιστο τις ανάγκες των πολιτών τους.  

Υποστηρίζεται ότι η πολιτική των ΗΠΑ από το 2003 και πέρα, εφαρµόζοντας τη “Freedom Agenda”, συνέβαλαν στην αφύπνιση του λαού της Αιγύπτου. Προσωπικά δεν συµφωνώ µε αυτή την άποψη. Για να το πω διαφορετικά, δεν νοµίζω ότι η επέµβαση στο Ιράκ και το είδος της «απελευθέρωσης» που οι Αµερικάνοι προώθησαν πριν και µετά την επέµβαση,  σχετίζεται µε την αφύπνιση του αραβικού κόσµου. Αυτό που συµβαίνει σήµερα είναι αποτέλεσµα µιας µακράς διαδικασίας στην Αίγυπτο και στην Τυνησία, είναι ίσως η πρώτη φορά από τον Α΄ Παγκόσµιο πόλεµο που αρθρώνεται ως αίτηµα το δικαίωµα στην Αυτοδιάθεση. Είναι δε σηµαντικό ότι για πρώτη φορά δεν βλέπουµε να καίνε αµερικανικές σηµαίες, ούτε ακούµε συνθήµατα κατά του Ισραήλ. Τα όσα συµβαίνουν αφορούν το λαό της Αιγύπτου έναντι του καθεστώτος. Φυσικά και ήταν σηµαντική η βοήθεια που προσέφερε η Αµερική όσον αφορά στο ότι εµπόδισε τον Μουµπάρακ και τους στρατιωτικούς να επέµβουν δυναµικά σφαγιάζοντας τους διαδηλωτές. Όµως η περίφηµη Freedom Agenda, προϊόν του νεότερου Μπους και των συντηρητικών, δεν συνέβαλε και δεν θα µπορούσε άλλωστε. 

Η µονοµερής πολιτική του Ισραήλ στη Μέση Ανατολή θα µπορέσει να συνεχιστεί αν εκδηµοκρατιστούν οι γειτονικές του χώρες; Με λίγα λόγια, το Ισραήλ θα µπορέσει να µετεξελιχθεί σε µια δηµοκρατία εν τω µέσω άλλων δηµοκρατιών ή αποτελεί προϋπόθεση η αφύπνιση και των ίδιων των Ισραηλινών; Το Ισραήλ έχει τα βασικά στοιχεία µια τυπικής δηµοκρατίας. Για να µετεξελιχθεί όµως σε ουσιαστική δηµοκρατία θα πρέπει να γίνουν πολλά βήµατα δύο κατευθύνσεων: Είτε να αλλάξει άρδην η αµερικανική πολιτική, το οποίο δεν έχει συµβεί ακόµα, όπως διαφάνηκε µε το Veto των ΗΠΑ στην υιοθέτηση ψηφίσµατος του Συµβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που καταδικάζει τον ισραηλινό εποικισµό· είτε θα πρέπει να συµβεί η αντίστοιχη της Αιγύπτου και της Τυνησίας αφύπνιση στο Ισραήλ. Να βγουν στο δρόµο χιλιάδες Παλαιστίνιοι στο Ισραήλ και να διεκδικήσουν το τέλος της εδαφικής κατάληψης. Αλλά, προσωπικά, δεν βλέπω τίποτα από τα δύο να λαµβάνει χώρα.

Αραβικά κράτη και ∆ηµοκρατία

Σε συνέντευξή σας τονίσατε ότι η προοπτική πολιτικής αλλαγής στην Αίγυπτο είναι περιορισµένη, αφενός εξαιτίας του στρατιωτικού καθεστώτος και αφετέρου διότι οι αντικαθεστωτικές δυνάµεις δεν έχουν ακόµη κατορθώσει να µετασχηµατίσουν την αντίδραση σε µια σαφή πολιτική πρόταση. Τα χρόνια καταπίεσης στην Αίγυπτο έχουν καταστήσει τις αντι-καθεστωτικές δυνάµεις αδύναµες να σχηµατίσουν ισχυρό πολιτικό λόγο. Ο µόνος σχηµατισµός που είχε κάποια δύναµη είναι η Μουσουλµανική Αδελφότητα. Η πτώση του Μουµπάρακ είναι σηµαντική αλλαγή, άλλωστε έχουν αποµακρυνθεί και στενοί συνεργάτες του, όπως ο Σουλεϊµάν, αλλά ο βασικός πυλώνας του συστήµατος, οι στρατιωτικοί, δεν έχει ακόµα αποµακρυνθεί. ∆εν αποκλείεται, βέβαια, η πιθανότητα να συµβεί. Ωστόσο οι αλλαγές αυτές χρειάζονται χρόνο. Ας θυµηθούµε πόσος καιρός χρειάστηκε για την «αποστρατιωτικοποίηση» των καθεστώτων στη Λατινική Αµερική. Για την Αίγυπτο δε είναι ακόµα πιο δύσκολο.

Είκοσι ένα αραβικά κράτη, είκοσι µία δικτατορίες. Γιατί; Υποστηρίζεται ότι οι Άραβες έχουν µια «εγγενή αδυναµία» προς τη δηµοκρατία λόγω του Ισλάµ. Επίσης υποστηρίζεται ότι τα δικτατορικά καθεστώτα συνιστούν προϋπόθεση για την πολιτική σταθερότητα στην περιοχή. Η εικασία ότι οι Άραβες είναι εγγενώς ανίκανοι για δηµοκρατία είναι απολύτως λάθος. Όπως επίσης είναι απολύτως λάθος η εκτίµηση πως µόνο µέσω δικτατόρων µπορεί να υπάρξει σταθερότητα στην περιοχή. Για να καταλάβουµε πού οφείλεται το δηµοκρατικό έλλειµµα στον αραβικό κόσµο, πρέπει να µελετήσουµε τις ιστορικο-κοινωνιολογικές συνθήκες που διαµόρφωσαν την περιοχή από τον Α΄ Παγκόσµιο, όπως ο Ψυχρός πόλεµος, η εξωτερική πολιτική των ∆υτικών ∆υνάµεων κ.ά. 

Εσχάτως η Σαουδική Αραβία εξέδωσε τρία ισλαµικά βουλεύµατα (fatwas) µε τα οποία απαγορεύει τις διαδηλώσεις. Πόσο πιθανό είναι να δούµε εξέγερση και στη Σαουδική Αραβία; ∆εν είναι η πρώτη φορά που η ΣΑ απαγορεύει πολιτικές πράξεις. Απαγορεύονται τα πολιτικά κόµµατα, τα συνδικάτα, οι γυναίκες δεν έχουν δικαίωµα ψήφου κ.ά. Είναι το πλέον ολοκληρωτικό καθεστώς της περιοχής. Παρόλα αυτά κανείς δεν µπορεί µετά βεβαιότητος να πει αν η ΣΑ θα µπορέσει να εµποδίσει την αφύπνιση στην περιοχή της, ούτε αν θα µπορέσει να διατηρήσει το εκ της συστάσεώς της ολοκληρωτικό καθεστώς. Θα µπορέσουν οι νέοι άνθρωποι να κινητοποιήσουν τις µάζες; Άγνωστο. Μέχρι ποιου σηµείου θα φτάσει το καθεστώς στην προσπάθειά του να καταστείλει εξεγέρσεις; Επίσης άγνωστο. Ένας κρίσιµος, πάντως, παράγοντας είναι οι πολιτικές ελίτ της ΣΑ. Κατά πόσο είναι διατεθειµένες να προχωρήσουν σε αλλαγές ή κατά πόσο είναι µεταξύ τους διχασµένες. Εάν είναι ενωµένες, τότε οποιαδήποτε πολιτική αλλαγή στη ΣΑ είναι απίθανη.    

Πού είναι οι Ισλαµιστές; Πού είναι η ισλαµική τροµοκρατία; Πράγµατι για τους Τζιχάντις τα όσα συµβαίνουν συνιστούν µεγάλη πρόκληση. Ο εκ της βάσης εκδηµοκρατισµός της περιοχής στέκει στην πραγµατικότητα εναντίων του δόγµατος της Αλ Κάιντα ή ό,τι θεωρείται ότι είναι Αλ Κάιντα. Βέβαια, από το 2001 και πέρα κατέστη σαφές ότι η ικανότητα της Αλ Κάιντα να κινητοποιήσει τις µάζες ήταν εξαιρετικά περιορισµένη. Ουδέποτε κατάφερε να αποκτήσει σηµαντική διείσδυση στη βάση, όπως άλλα κινήµατα του πολιτικού Ισλάµ. 

Η ∆ύση φοβάται ότι θα υπάρξουν νέες θεοκρατίες. ∆εν είναι µόνο το ζήτηµα των θεοκρατιών, αλλά και κατά πόσο πολιτικοί σχηµατισµοί όπως η Μουσουλµανική Αδελφότητα θα θελήσουν να αναµειχθούν ενεργά στην πολιτική διακυβέρνηση. Στο παρελθόν δεν µπορούσαν, καθώς είχαν τεθεί εκτός νόµου. Όµως, αν έχουµε εκλογές αύριο το πρωί στην Αίγυπτο, είναι σαφές ότι η ΜΑ θα σηµειώσει πολύ καλύτερο αποτέλεσµα από τον Μπαραντέι ή όποιο άλλο σχήµα. Προσωπικά, δεν βλέπω η εµπλοκή τους στην πολιτική ζωή του τόπου να µορφοποιείται ως µια νέα θεοκρατία στην Αίγυπτο, ούτε και οι ίδιοι θα έλεγα πως έχουν τέτοιο σκοπό. 

Είναι µετριοπαθής σχηµατισµός, τουλάχιστον στην Αίγυπτο. ∆εν είναι µόνο ότι είναι µετριοπαθείς, κυρίως γνωρίζουν τα όριά τους. Θα προσπαθήσουν βέβαια να εµπνεύσουν µία πιο φιλο-ισλαµική πολιτική σαφώς απέναντι στο Ισραήλ ή στη σχέση της Αιγύπτου µε τη Χαµάς. Η Τουρκία παρουσιάζει µια υπόθεση σχετικά µε το προς τα πού ενδέχεται να οδηγηθεί η Αίγυπτος. Και στην Τουρκία είδαµε να λαµβάνουν χώρα παρόµοια γεγονότα: άνοδος της δύναµης του πολιτικού Ισλάµ, αλλαγή στάσης σε σχέση µε το Ισραήλ, λιγότερη ευπείθεια προς τις ΗΠΑ, αλλά η Τουρκία δεν εγκατέλειψε τις σχέσεις της µε τη ∆ύση. Ούτε  η Αίγυπτος µπορεί να διακόψει τις σχέσεις µε τη ∆ύση, καθώς έχει ισχυρούς οικονοµικούς αλλά και πολιτισµικούς δεσµούς. 

Μεταφερόµαστε στη Λιβύη. Τα πράγµατα µάλλον δεν πάνε καλά. Μια στρατιωτική παρέµβαση στη Λιβύη είναι επιλογή; Εξαρτάται πώς εννοούµε την έννοια της παρέµβασης. Τις δραµατικές συνέπειες µιας εδαφικής παρέµβασης τις γνωρίζουν καλά οι ΗΠΑ. Το να επέµβεις στρατιωτικά και να διώξεις τον Καντάφι είναι το εύκολο σκέλος. Τι κάνεις όµως µετά; Η χερσαία επέµβαση δηµιουργεί πολλαπλά προβλήµατα. Υπάρχουν άλλες µορφές παρέµβασης, όπως το no-fly zones ή και το να δικαστεί ο Καντάφι στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο. Ας έχουµε πάντως υπόψη ότι ο Καντάφι δεν έχει χρησιµοποιήσει ακόµα το σύνολο των  στρατιωτικών δυνάµεών του. Για την ώρα µετράει πόσο µακριά µπορεί να πάει, προτού η ∆ύση παρέµβει.    

Το Ιράν; Το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν αντιµετωπίζει οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα εδώ και δέκα χρόνια. Οµοίως µε τα αραβικά κράτη, είναι αυτή η γενιά των νέων ανθρώπων, µορφωµένων, που έχουν κουραστεί από το θεοκρατικό καθεστώς. Είδαµε την παρουσία τους στην Πράσινη επανάσταση πέρσι. Όµως το Ιράν χρησιµοποιεί µε µεγάλη αποτελεσµατικότητα τη στρατιωτική του δύναµη, ενώ το ίδιο το στρατιωτικό καθεστώς δεν δείχνει να προτίθεται να αµφισβητήσει την κυβέρνηση και ο φόβος των πολιτών απέναντι στο κράτος είναι ακόµα ισχυρός. Είναι δε σαφές ότι µια εξέγερση στο Ιράν δεν µπορεί να προστατευθεί από τις δυτικές δυνάµεις. ∆εν µπορεί η ∆ύση να πει στο Ιράν ότι δεν επιτρέπεται να καταστείλει µια ειρηνική διαµαρτυρία, όπως έπραξε στην Αίγυπτο.

Η νέα δεκαετία του 21ου αιώνα ξεκινά µε καλούς οιωνούς; Ναι, αλλά, µην ξεχνάµε ότι δεν παρακολουθούµε µόνο εµείς τις εξελίξεις, τις παρακολουθούν και τα καθεστώτα. Κι αν έχουν πάρει ένα µάθηµα είναι ότι οι όποιες αντιδράσεις θα πρέπει να καταστέλλονται βίαια από την πρώτη στιγµή. Συνεπώς, αυτό που εφ’ εξής αναµένεται είναι ότι οι καθεστωτικές αντιδράσεις θα είναι πολύ βίαιες και ότι θα προσπαθήσουν να κρατηθούν στην εξουσία µε κάθε τρόπο και µε όποιο κόστος σε ανθρώπινες ζωές.