Όμηρος, ο πρώτος δυτικός συγγραφέας

Καταλαβαίνω πόσο προβοκατόρικος μπορεί να διαβάζεται ο τίτλος αυτού του άρθρου. Προϋποθέτει κατ’ αρχάς για το «συγγραφέας» την εγγραμματοσύνη του Ομήρου, ότι δηλαδή υπήρχε η γραφή στον καιρό του, κυρίως και παρά την προφορική διάδοσή τους ότι η σύνθεση των επών την απαιτούσε, που νομίζω αποδέχονται αρκετοί από τους ομηριστές, όσο για το «δυτικός», κανείς δε θα αμφισβητούσε το «ο πρώτος Ευρωπαίος συγγραφέας», που δεν έχει δα και διαφορά από τη δική μου διατύπωση –άλλωστε, θα εξηγηθώ. 

Να δηλώσω προκαταβολικά επίσης πως αν οι σπουδές και ιδίως η θητεία μου στη φροντιστηριακή εκπαίδευση μου επέτρεψαν μια επαρκή γνώση της αρχαίας γλώσσας, δεν ανήκω στους ερευνητές φιλολόγους, όσα παρακάτω σταχυολογώ είναι στα πλαίσια μιας ιδιοσυγκρασιακού χαρακτήρα μελέτης του Ομήρου, -με ενδιέφερε για τις ανάγκες του ιστορικού μυθιστορήματος που έχω στα σκαριά η εποπτεία αυτού που συνιστά το υπόβαθρο της αισθηματικής αγωγής ενός αφηγητή ακόμα και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους.

Μετά το 1989 και την εκρηκτική ανάπτυξη μεγάλου μέρους του πάλαι ποτέ τρίτου κόσμου λόγω της παγκοσμιοποίησης, η έννοια Δύση και δυτικός δεν αντιτίθεται σε κάποια ειδυλλιακή φαντασιακή εκδοχή της Ανατολής (σοσιαλιστικός υπαρκτός κόσμος ή αχανείς στατικές επικράτειες της προνεωτερικότητας), αλλά στις περιοχές της βαρβαρότητας (καπιταλισμός δίχως πολιτικό φιλελευθερισμό ή κατεστραμμένα κράτη παραδομένα στην υπανάπτυξη). Και όσο ξεκαθαρίζει απ’ τις παρωχημένες ιδεοληψίες η αντίληψή μας, η έννοια Δύση και δυτικός συνοψίζεται στους χαρακτήρες δημοκρατικός (η διακυβέρνηση από τους αντιπροσώπους της πλειοψηφίας) και φιλελεύθερος (ο σεβασμός του ατόμου και των δικαιωμάτων του), χαρακτήρες που θεμελιώνουν τα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα στις εν λόγω δυτικές χώρες.

Και αν ο πρώτος μεγάλος σταθμός αυτού του κόσμου υπήρξε η κλασική Ελλάδα, αυτήν τη διαπαιδαγώγησε αλλά και την περιείχε εν σπέρματι ο Όμηρος. Οι σύγχρονοί του των γεωμετρικών χρόνων, τα αριστοκρατικά ιδεώδη που προβάλλει ή το πόσο παρεισφρέει πραγματικά η Ιστορία στα έπη, έχουν ίσως μικρότερη σημασία από το γεγονός πως στους αιώνες που προετοιμάζουν το ελληνικό θαύμα οι ακροατές μικροί – μεγάλοι ακούνε ανάλογες προς τα βιώματά τους συμπεριφορές ηρώων και θεών. Ακροατές, ήρωες και θεοί, όλοι τους ερίζουν για ρευστές επικράτειες. Κοινωνίες, ιδέες και θεσμοί σε κατάσταση δυναμική. Όλη η Ιλιάδα συμβαίνει γιατί πρώτος μεταξύ ίσων ο Αγαμέμνονας αρπάζει από τον Αχιλλέα τη Βρισηίδα και τον ταπεινώνει μπροστά στους συμπολεμιστές του «σαν κανένα ασήμαντο μετανάστη» (κατά λέξη ὡς εἴ τιν’ ἀτίμητον μετανάστην (Ιλ. Ι. 648) και παρακάτω ξανά η ίδια φράση (Ιλ. Π. 59), ενώ έξι στίχους νωρίτερα, πάλι ο Αχιλλέας, καταγγέλλει αυτόν που θέλει να ζημιώσει τον «ὁμοῖον» του).

Αλλά και στον κόσμο των θεών -σε μια υπερφυσικά μεγεθυσμένη απεικόνιση της ανθρώπινης κοινωνίας- συνεδριάζουν, συναποφασίζουν, βρίζονται, με τις επικράτειες ακόμα και εκεί υπό διαπραγμάτευση. Στην Ίριδα, την απεσταλμένη του Δία που ζητάει απ’ τον Ποσειδώνα να αποσυρθεί από τη μάχη, ο θεός της θάλασσας έξαλλος της θυμίζει ότι οι τρεις γιοι του Κρόνου και της Ρέας μοίρασαν με κλήρο τον κόσμο, εκείνος πήρε τη θάλασσα, ο Δίας τον αιθέρα και τις νεφέλες, κι ο Άδης το μαύρο σκοτάδι, άρα η γη και ο ψηλός Όλυμπος ανήκει από κοινού και στους τρεις τους, και ο Δίας καλά θα κάνει να καθίσει ήσυχος στο ένα τρίτο του (Ιλ. Ο. 185-195)! Ο Δίας, ο οποίος συγκαλεί τη συνέλευση των θεών (θεοὺς ἀγορήνδε καλέσσαι Ιλ. Υ. 4), και όπου δεν αποκλείεται ο Άρης να βρίσει την Αθηνά κυνάμυια, σκυλόμυγα, κι η Ήρα την Άρτεμη κύον ἀδεές, σκύλα ξεδιάντροπη (Ιλ. Φ. 394 / 481) και δεν είναι οι μόνες μεταξύ των θεών …αβρότητες. Ανάλογα όπως ο Αχιλλέας, μη ανεχόμενος ό,τι ο ίδιος θεωρεί αδικία ή προσβολή, βρίζει τον Αγαμέμνονα, τον αρχηγό του στρατού, «μεθύστακα, που έχεις μάτια σκυλιού και καρδιά ελαφιού» (Ιλ. Α. 225).

Από την πόλη της Τροίας έχουμε την περιγραφή του εξαιρετικού αγορητή Οδυσσέα σε αποστολή του στη συνέλευση των Τρώων (Ιλ. Γ. 210-224), μαζί και την ωραία λεπτομέρεια για τον Πολυδάμαντα Πανθοΐδη, το γεννημένο την ίδια νύχτα με τον Έκτορα, που διακρινόταν στο λόγο ενώ ο Έκτορας στο δόρυ (Ιλ. Σ. 252). Και στη μεγάλη συνέλευση των Αχαιών, αφότου σκοτώθηκε απ’ τον Έκτορα ο Πάτροκλος, ο πολυαγαπημένος σύντροφος του Αχιλλέα, σπεύδουν να συμμετάσχουν οι πάντες, πρώτος ο ίδιος ο Αχιλλέας, αλλά και τραυματίες, άλλοι κουτσαίνοντας και στηριζόμενοι στα δόρατά τους, πληγωμένος και ο Αγαμέμνονας, που παίρνει το λόγο για να τους υποδείξει να ακούν όποιον σηκώνεται να μιλήσει και να μην τον διακόπτουν, γιατί τότε δυσκολεύεται στην αγόρευσή του ακόμα κι ο ικανός στο λόγο, και μέσα στον πολύ θόρυβο πώς να ακούει κανείς και πώς να μιλάει, αντίθετα τα χάνει ακόμα και ένας ἀγορητὴς (ναι, αγορητής στο πρωτότυπο) με δυνατή φωνή (Ιλ. Τ. 79-82).

Στη ραψωδία β της Οδύσσειας και στο μεγαλύτερο μέρος της παρακολουθούμε τη λαϊκή συνέλευση στην Ιθάκη που συγκάλεσαν οι κήρυκες με εντολή του Τηλέμαχου. Ο βασιλιάς των Φαιάκων Αλκίνοος στο νησί του, τη Σχερία, ξεναγεί τον Οδυσσέα στην αγορά κι εκεί καθίζουν σε θρόνους διπλανούς σκαλιστούς (Οδ. Θ. 5-6). Σ’ όποιον τόπο βρεθεί ο Ιθακήσιος ήρωας, σαν όταν ξυπνάει στον κολπίσκο του Φόρκυνα κι ενώ ακόμα δε γνωρίζει πως πρόκειται για την Ιθάκη, αναρωτιέται αν άραγε οι ντόπιοι εκεί έχουν θεσμούς, πολιτισμό, δικαιοσύνη, αν σέβονται τη φιλοξενία και τους θεούς (Οδ. Ν. 201-202). Στο βασιλιά των Φαιάκων, αφηγείται νωρίτερα ότι στη χώρα των Κυκλώπων δεν υπάρχουν βουλευτήρια ούτε νόμοι (οὔτ’ ἀγοραὶ βουληφόροι οὔτε θέμιστες, Οδ. Ι. 112), ότι ζούνε σε σπήλαια και πως ο καθένας ορίζει τη γυναίκα και τα παιδιά του μόνο. Αλλά και μετά τη μνηστηροφονία, οι συγγενείς των μνηστήρων έτρεχαν στην αγορά της Ιθάκης αθρόοι (εἰς ἀγορὴν κίον ἀθρόοι), να συναποφασίσουν την τιμωρία του Οδυσσέα (Οδ. Ω. 420).

Και ως προς τη συνείδηση της ατομικότητας, πρώιμη ακόμη στα έπη, αλλά και με πολλή χαρά αποκτημένη, εντυπωσιάζει ο τρόπος που οι ήρωες στην Ιλιάδα σεμνύνονται δισέγγονοι, εγγονοί, γιοι θεών. «…Κακομοίρη μου, άμα σε βαστάει, έλα κι εσύ απέναντί μου, να δεις τι απόγονος του Δία είμ’ εγώ που έφτασα μέχρις εδώ», φωνάζει ο Ιδομενέας στον Δηίφοβο, κι ενώ γύρω τους λυσσομανάει η σύγκρουση των δύο στρατών τού συστήνεται δισέγγονος του Δία, «Ο Δίας γέννησε πρώτο τον Μίνωα, το φύλακα της Κρήτης, ο Μίνωας τον έξοχο γιο του, τον Δευκαλίωνα, κι ο Δευκαλίωνας εμένα, τον κυβερνήτη πολλών αντρών στην ευρύχωρη Κρήτη…» (Ιλ. Ν. 448-453). Ανάλογα και ο Αινείας, ξεδιπλώνει το γενεαλογικό δέντρο από τον Εριχθόνιο και τον Τρώα ως τον πατέρα του, τον Αγχίση, για να καταλήξει «απ’ αυτή τη γενιά και το αίμα καυχιέμαι ότι κατάγομαι» (Ιλ. Υ. 241).

Αλλά και σ’ αυτό ωριμότερος ο κόσμος της Οδύσσειας. «Εἴμ’ Ὀδυσεὺς Λαερτιάδης», όπως περίπου αν έδειχνε δελτίο ταυτότητας ο Οδυσσέας στο βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοο, «Είμαι ο Οδυσσέας, ο γιος του Λαέρτη, αυτός που συζητιέται απ’ όλους τους ανθρώπους για τους στρατηγικούς του δόλους, και που η καλή μου φήμη φτάνει ίσαμε τον ουρανό. Και κατοικώ στη λαμπερή, την περίφημη Ιθάκη» (Οδ. Ι. 19-21). Το ίδιο που με περισσή περηφάνια είχε βροντοφωνάξει και στον κύκλωπα Πολύφημο αφού τον τύφλωσε, στο πλοίο πια κι απ’ τ’ ανοικτά της θάλασσας, κι ας πρόδιδε το στίγμα του στον τυφλό γίγαντα που εκσφενδόνιζε βράχους προς το πέλαγος, γιατί δεν το καταδεχόταν να παραμείνει ο Οὔτις, ο Κανένας, όπως του είχε συστηθεί με πανουργία όσο βρισκόταν παγιδευμένος στη σπηλιά του: «Έι, κύκλωπα, κι αν κανένας άνθρωπος, κανένας θνητός, σε ρωτήσει για τη βλάβη του τυφλού ματιού σου, πες του πως σε τύφλωσε ο Οδυσσέας, αυτός που κυριεύει τις πόλεις, ο γιος του Λαέρτη πες του, που μένει στην Ιθάκη» (Οδ. Ι. 502-505).

Όμως ας σταματήσω εδώ. Ο Όμηρος είναι η μεγάλη δόξα της ελληνικής γλώσσας. Ένας στρόβιλος που προοιωνιζόταν πολλή Ιστορία. Δεν τη δημιούργησε∙ την προοιωνιζόταν. Ακόμα και τώρα αν στήσει κανείς το αυτί του στις ραψωδίες, την ακούει. Όπως το κελάρυσμα του τρεχούμενου νερού βαθιά σ’ ένα λαγκάδι.

Υ.Γ. Προϊόν της εργασίας μου αυτής είναι και οι συνολικά 110 αναρτήσεις, μεταφραστικές δοκιμές – μικρά σχόλια, περί τους 1550 στίχους, στο blog μου (https://antnikolis.blogspot.gr/). Πρόκειται για μικρά αποσπάσματα, σχετικά αυτοτελή, δίκην ενσταντανέ, αναμνηστικών φωτογραφιών, στη διάρκεια ενός ταξιδιού. Όποιος θελήσει να τις ξεφυλλίσει, καθώς υπάρχει ειρμός και συνέχεια μεταξύ τους, ας ξεκινήσει από την πρώτη, δηλαδή την παλαιότερη ανάρτηση, και, συνεχίζοντας αντίστροφα, τη μία μετά την άλλη έως την πιο πρόσφατη. Στην ετικέτα / κατηγορία "Όμηρος - ο πρώτος μυθιστοριογράφος".

(Φωτογραφία: Ραφαήλ / Raffaello Sanzio (1483-1520) Ο Παρνασσός, λεπτομέρεια: ο Όμηρος, γύρω στο 1511, τοιχογραφία στο Βατικανό, Ρώμη.)