Η αισθητικοποίηση της τραγωδίας

«Από τη μία οι λιμουζίνες, το κόκκινο χαλί και οι φωτορεπόρτερ και από την άλλη ένας κουμπαράς για τους πρόσφυγες». Αυτά ήταν τα λόγια της φίλης μου, από το Βερολίνο όπου βρίσκεται για χάρη του φεστιβάλ, όταν τη ρώτησα για τις δράσεις σχετικά με το προσφυγικό (η φετινή εκδήλωση είναι αφιερωμένη σ’ αυτό). «Κατά τα άλλα, ναι, υπάρχουν σχετικές ταινίες και ντοκιμαντέρ, ήρθε ο Κλούνεϊ και η Αλαμουντίν για να συζητήσουν το θέμα με τη Μέρκελ... Όμως, αναρωτιέμαι, επιτυγχάνεται κάτι με όλα αυτά;»

Η ίδια απορία γεννήθηκε και στο δικό μου μυαλό όταν είδα τη φωτογραφία με τον Γιάννη Μουζάλα, τον Τάσο Κουράκη και την πρόεδρο της ιταλικής βουλής να φορούν σωσίβια πιασμένοι χέρι χέρι. Ένα ανάλογο πρότζεκτ είχε οργανώσει λίγους μήνες νωρίτερα και η εικαστικός Γεωργία Λαλέ, στη Νέα Υόρκη, ενώ πρόσφατα ο Άι Γουέι Γουέι δημιούργησε μια μεγαλειώδη εγκατάσταση, ντύνοντας τις ιωνικού ρυθμού κολώνες του βερολινέζικου Konzerthaus, με τα σωσίβια των προσφύγων που ο ίδιος είχε συλλέξει από την Λέσβο. Στο ίδιο πλαίσιο και το γκαλά που οργάνωσε ο Κινέζος καλλιτέχνης, με τους υψηλούς προσκεκλημένους και τους σταρ να φορούν ισοθερμικές κουβέρτες ναυαγών.

Προσωπικά, βρήκα συγκλονιστική την ιδέα πίσω από το έργο του Γουέι Γουέι. Η απορία όμως παραμένει. Πέρα από την όποια καλλιτεχνική διάσταση, μπορεί κάτι τέτοιο να βοηθήσει πραγματικά ώστε να βρεθεί λύση; Μήπως, τελικά, όλα αυτά βοηθούν περισσότερο εκείνον που επιχειρεί να ευαισθητοποιήσει για το πρόβλημα και λιγότερο τα ίδια τα θύματα του προβλήματος; Άλλωστε, όποιος δεν έχει ευαισθητοποιηθεί έπειτα από τόσες μαρτυρίες, τόσα ρεπορτάζ και τόσες εικόνες, είναι μάλλον αδύνατον ευαισθητοποιηθεί από ένα έργο τέχνης –όσο σπουδαίο και αν είναι- ή επειδή θα δει τον Κουράκη με πορτοκαλί σωσίβιο.

Και, για να το πάμε λίγο πιο μακριά, μήπως η αισθητικοποίηση της τραγωδίας μέσα από τέτοιου τύπου δράσεις, πετυχαίνει το αντίθετο αποτέλεσμα; Μήπως, δηλαδή, μετατοπίζει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και μας επιτρέπει να συνηθίσουμε στην ιδέα πως εμείς θα συνεχίσουμε να ζούμε τη ζωή μας, ενώ γύρω μας θα εξελίσσεται μια τραγωδία ενταγμένη μέσα στην κανονικότητά μας; Μήπως όλα αυτά δεν έχουν και μεγάλη διαφορά από τις δακρύβρεχτες αναρτήσεις στο φέισμπουκ –τον μητροπολιτικό ναό των δωρεάν δακρύων- που αποφέρουν μονάχα λάικς;

«Και τι μπορούμε να κάνουμε;» θα ρωτήσει κάποιος. Η προσφυγική κρίση είναι ένα πρόβλημα που μας ξεπερνά. Εδώ ολόκληρες κυβερνήσεις αδυνατούν να πράξουν το παραμικρό και περιορίζονται στο να πετούν το μπαλάκι η μία στην άλλη. Αρκεί κανείς να διαβάσει τους αριθμούς των προσφύγων που πνίγηκαν τον τελευταίο χρόνο ή εκείνων που βρίσκονται στην Τουρκία και προσπαθούν να περάσουν στην Ευρώπη, για να νιώσει ζαλάδα -και η μετατροπή των ανθρώπων σε αριθμούς κάνει τη ζαλάδα μεγαλύτερη.

Ακόμα και εκείνοι που με ψυχικό και οικονομικό κόστος -και έχοντας αναλάβει βάρη που δεν τους ανήκουν- σώζουν, βοηθούν ή περιθάλπουν τα θύματα της τραγωδίας, καταλαβαίνουν πως η δράση τους είναι σταγόνα στον ωκεανό. Πράττουν αυτό που τους επιβάλλει η ανθρώπινη ιδιότητά τους, αλλά αδυνατούν να σταματήσουν το κακό.

Και πώς να σταματήσει το κακό όσο συνεχίζεται ο πόλεμος, όσο ισοπεδώνονται πόλεις και δολοφονούνται άμαχοι; Πώς να σταματήσουν τα καραβάνια των προσφύγων όσο οι αντιμαχόμενες πλευρές και κυρίως όσοι βρίσκονται στο παρασκήνιο και τις εξοπλίζουν, δεν τερματίζουν την αιματοχυσία; Και πώς να τερματιστεί η αιματοχυσία όταν η παγκόσμια ιστορία μας έχει διδάξει ότι οι αιματοχυσίες δεν τερματίζονται για ανθρωπιστικούς λόγους, αλλά μόνο όταν οι δημιουργοί τους εξασφαλίσουν τα συμφέροντά τους;

Και είναι τρομακτικά λίγοι οι άνθρωποι που ωφελούνται ή προσδοκούν οφέλη από αυτή την τραγωδία. Και είναι τρομακτικό το ότι όλοι υπόλοιποι μπορούμε να τους αντιτάξουμε μόνο συμβολισμούς και γκαλά με ισοθερμικές κουβέρτες.