Διαβάζοντας ένα βιβλίο του συνταγματολόγου Cass Sunstein γύρω από τον κομφορμισμό, αισθάνομαι ότι ο Αμερικανός νομικός που πρόσκειται στο Δημοκρατικό Κόμμα αναλύει την παθολογία της ελληνικής κοινωνίας. Μπροστά στην πίεση της ομάδας (group pressure) οι περισσότεροι από μας προτιμάμε να παραμερίζουμε αυτό που πιστεύουμε σωστό (ή λάθος) προκειμένου να συνυπάρξουμε χωρίς τριβές με την πλειοψηφία. Είτε πρόκειται για πολιτικές ιδέες, είτε για διατροφικές, λόγου χάρη, πεποιθήσεις, φοβόμαστε να διαχωριστούμε από το πλήθος: το φαινόμενο εντείνεται, φυσικά, από τα ηλεκτρονικά δίκτυα όπου όλοι οι ανόητοι και αμαθείς μπορούν να εκφράζουν «απόψεις». Αυτές οι «απόψεις» είναι συνήθως παραλλαγές του Zeitgeist.
Στην Ελλάδα –και αλλού– οι άνθρωποι δεν θέλουν να ξεχωρίζουν διότι πιστεύουν ότι θα πληρώσουν αυτή τη διαφοροποίηση με κοινωνική απομόνωση και κατακραυγή. Αυτολογοκρίνονται για να δίνουν την εντύπωση ότι σκέφτονται κι ότι «είναι» σαν όλον τον κόσμο: o Solomon Asch, που μελέτησε τον «συλλογικό νου» πριν από τον Sunstein, θα έβρισκε στην κοινωνία μας το ιδανικό δείγμα για τα πειράματά του. Οι Έλληνες, παρότι καυχώνται για την απειθαρχία τους, είναι ένα κοπάδι τυφλά πρόβατα που μιμούνται τις ιδέες και τις χειρονομίες του κοπαδιού. Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει μόνο ένα κοπάδι, αλλά μια σειρά από κοπάδια στο εσωτερικό των οποίων τα άτομα δεν είναι άτομα – είναι μέλη ενός πλήθους χωρίς περίγραμμα που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, δεν βλέπουν πως μια γραμμή είναι τεθλασμένη ή πως ο βασιλιάς είναι γυμνός.
Στα πειράματα γύρω από τον κομφορμισμό έχει αποδειχθεί ότι όταν μια ομάδα προβάλλει ένα λανθασμένο συμπέρασμα, μόνο το 1% τολμά να εκφράσει αντίθετη άποψη ή, έστω, να αμφισβητήσει τη γενικώς παραδεκτή ιδέα. Το φαινόμενο παίρνει τερατώδεις διαστάσεις στην περίπτωση της φημολογίας: λιγοστοί είναι όσοι αντιστέκονται στη διάδοση μιας μη αποδεδειγμένης πλην όμως εύλογης ή βολικής φήμης. Ακούγονται πολλά για διάφορα άτομα που δεν αρέσουν στο πλήθος: ότι, π.χ. είναι διεφθαρμένα, ότι είναι κρυπτο-γκέι, ότι διατηρούν σεξουαλικές σχέσεις με κάποιον που έχει εξουσία, ότι είναι «αγάμητα» ή –το αντίθετο αν πρόκειται για γυναίκες– ότι είναι «πουτάνες». Και πάει λέγοντας. Στις φημολογίες και στη λασπολογία, ο κομφορμισμός αναδεικνύεται ως κυρίαρχη στάση: δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά, λέει ο κομφορμιστής και βουλιάζει άνετα στην αγκαλιά του πλήθους που χειροκροτεί ή λιθοβολεί. Κανείς, ή σχεδόν κανείς, δεν έχει τα κότσια να κάνει ένα βήμα μπροστά και να αμφισβητήσει τον πνευματικό πολτό της συλλογικότητας: οι πολλοί έχουν δίκιο εφόσον ισχύει ο νόμος της πλειοψηφίας. Με την ίδια λογική, πάμε στα εστιατόρια που έχουν κόσμο, όχι σ’ εκείνα που είναι άδεια.
Εικονικές και πραγματικές ομάδες, που πρόσκεινται συνήθως είτε στην άκρα αριστερά, είτε στην ακροδεξιά, κατασκευάζουν κομφορμιστές μέσω πολλαπλών κοινωνικών πιέσεων. Οι κομφορμιστές έχουν άποψη για όλα επειδή δεν έχουν άποψη για τίποτα. Για παράδειγμα, τελευταία, γίνεται συζήτηση για την κλιματική αλλαγή: σπεύδω να σημειώσω ότι σε ό,τι με αφορά δεν έχω ιδέα – δεν ξέρω αν υπάρχει κλιματική αλλαγή ή αν πρόκειται για μια διακύμανση του κλίματος. Δεν είμαι περιβαλλοντολόγος και δεν έχω ασχοληθεί καθόλου με τέτοια ζητήματα. Παρατηρώ ωστόσο ότι οι αριστεροί «πιστεύουν» στην κλιματική αλλαγή, άρα στο ότι έχουμε επηρεάσει αρνητικά τον πλανήτη ο οποίος θερμαίνεται επικινδύνως, ενώ οι δεξιοί «πιστεύουν» ότι οι οικολόγοι είναι καταστροφολόγοι. Οι κομφορμιστές διαλέγουν στρατόπεδο (η λέξη είναι δυσάρεστη αλλά κατάλληλη) σύμφωνα με τη γενική τους κοσμοθεωρία: όσοι πρόσκεινται στην αριστερά διαλέγουν την οικολογική ιδέα, όσοι πρόσκεινται στη δεξιά την πιο καθησυχαστική... Και πάλι, λιγοστοί άνθρωποι λένε «δεν ξέρω τι συμβαίνει και ποιος έχει δίκιο»: η προσκόλληση στην ομάδα δεν επιτρέπει ερωτηματικά και απομάκρυνση ή διαφοροποίηση από την ιδεολογική οικογένεια.
Ο Cass Sunstein παραθέτει διάφορα ερωτήματα στα οποία οι μη ειδήμονες δεν μπορούν να έχουν απάντηση (εφόσον τους λείπουν τα στοιχεία και οι πληροφορίες) και παρ’ όλ’ αυτά παίρνουν θέση ακολουθώντας μια ιδεολογία. Ακόμα κι όταν συλλέγουν πληροφορίες το κριτήριό τους είναι ομαδικό: συλλέγουν εκείνες τις πληροφορίες που προέρχονται από τις πηγές τις οποίες εμπιστεύονται επειδή τους ταιριάζουν. Όσο πιο πλειοψηφική γίνεται μια ιδέα ή μια φήμη τόσο ριζοσπαστικότερη είναι η γνώμη του κομφορμιστή: o κομφορμιστής συμμορφώνεται με τη νόρμα όσο κι αν αυτή είναι υπόρρητη. Κι εδώ τα ηλεκτρονικά δίκτυα λειτουργούν σαν οδοστρωτήρας: οι άνθρωποι ευθυγραμμίζονται με την κυρίαρχη ιδέα που κυκλοφορεί. Η ανεξαρτησία της γνώμης απαιτεί πολύ περισσότερες γνώσεις και πολύ περισσότερο θάρρος: αμφότερα λείπουν από τον σημερινό μικρό άνθρωπο. Όσοι διαφωνούν με την κυρίαρχη ιδέα πέφτουν σιγά-σιγά σ’ ένα σπείραμα σιωπής για να αποφύγουν τον εξοστρακισμό: συχνά, αυτή η σιωπή εξελίσσεται σε γενικότερη συμπεριφορά «δεν είδα, δεν άκουσα», δηλαδή σε κώδικα σιωπής.
Όπως έχω ξαναγράψει, από το 1974 μέχρι μόλις προσφάτως, κάτω από την τυραννία της αριστεράς, πολλοί άνθρωποι, είτε ανέβηκαν στο αριστερό bandwagon υιοθετώντας επιπολαίως την αριστερή ιδεολογία, είτε παρακολουθούσαν σιωπηλά την παρέλαση αυτού του bandwagon.
Σήμερα που η αριστερά έχει σαρώσει τα πάντα, μέσα στη γενικευμένη αμορφωσιά ο καθένας προβάλλει δημοφιλείς και, κατά προτίμηση, πικάντικες γνώμες: μολονότι στον κοινό νου ο κομφορμιστής ταυτίζεται με τον απαθή και σιωπηλό παρατηρητή, στην πραγματικότητα ο κομφορμιστής είναι ο κραυγαλέος εκφραστής των αξιών της πλειοψηφίας, ο άνθρωπος που δεν ερευνά. Υπό αυτή την έννοια, οι θρησκευτικές οργανώσεις καθώς και τα αυταρχικά κόμματα που προέρχονται από τα κομμουνιστικά ή τα φασιστικά είναι ο ιδεώδης τόπος του κομφορμισμού.
Όσο για την πλειοψηφία συνιστά μια πολυμελή ομάδα από ανθρώπους χωρίς γνώση, φορείς μιας σειράς προκαταλήψεων που προκύπτουν από κοινωνική επιρροή κι από αδυναμία για ατομική σκέψη.
4°
