Ίσως, πάντως, το Σύνταγμα να επιτρέπει τα δίδακτρα

Ο Δήμαρχος Θεσαλονίκης, Γ. Μπουτάρης, συχνά τροφοδοτεί το δημόσιο λόγο και σκέψη με τις δηλώσεις του. Το κάνει για διαφορετικά θέματα και το έκανε και πρόσφατα στην εκπομπή Κοινωνία Ώρα Mega, όπου, μιλώντας μεταξύ άλλων για το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, είπε χαρακτηριστικά «Και να σα πω και κάτι που θα με βρίσετε; 500€ για κάθε φοιτητή δίδακτρα για να σωθεί το Πανεπιστήμιο». Πιάνομαι απο αυτή τη φράση και προσπαθώ στις παρακάτω σειρές να εξηγήσω γιατί αυτό που προτείνει ο Μπουτάρης είναι και συνταγματικό -άρα και εφικτό νομοθετικά αύριο αν θέλετε- και σωτήριο για τα ΑΕΙ αν σκεφτούμε το τέλμα (είναι λίγη λέξη) στο οποίο έχουν περιέλθει εδώ και (πολλά) χρόνια.

Η φοιτητική κοινότητα έχει αναπτύξει από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης μια... μακρά παράδοση στην Αντίδραση. Όποιο θέμα ανοίγει γύρω απο τα Πανεπιστήμια (πάρτε π.χ. θέματα ασύλου, συγγραμμάτων, αξιολόγησης, διοίκησης) είναι προτιμότερο να κλείνει, γιατί μαζί του ανοίγουν συνήθως και κεφάλια. Πιάνοντας, τώρα, το νήμα από εκεί που το άφησε ο Γ. Μπουτάρης, θα επιχειρήσω κόντρα στις ίδιες και επαναλαμβανόμενες «κραυγές» που διαβάζουμε και ακούμε πολλές φορές από φοιτητές, να καταθέσω νηφάλια τη δική μου γνώμη σχετικά με το θέμα της επιβολής διδάκτρων στα Πανεπιστήμια.

Είναι, καταρχάς, συνταγματικά επιτρεπτή μια τέτοια επιλογή ή παραβιάζεται το δικαίωμα της δωρεάν παιδείας που απολαμβάνει κάθε άτομο στην Ελλάδα; Τι λέει, τέλος πάντων, το Σύνταγμα για τη δωρεάν παιδεία; Το πολυσυζητημένο άρθρο 16 στις παραγράφους 4 και 5 αναφέρει: 4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικάεκπαιδευτήρια... 5. H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση...

Η δωρέαν παιδεία, λοιπόν, κατά το γράμμα του Συντάγματος, παρέχεται στα «κρατικά εκπαιδευτήρια» ενώ η ανώτατη εκπαίδευση στα ιδρύματα που αποτελούν Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου(στο εξής ΝΠΔΔ). Επομένως, για να ισχυριστούμε ότι το δικαίωμα της «δωρεάν παιδείας» καλύπτει και τους φοιτητές στην ανώτατη εκπαίδευση πρέπει να είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε ότι α) τα πανεπιστήμια είναι «εκπαιδευτήρια» β) τα πανεπιστήμια είναι «κρατικά» και γ) τα πανεπιστήμια παρέχουν «παιδεία». Πάμε, λοιπόν, να αρχίσουμε να ξετυλίγουμε το κουβάρι.

Είναι «εκπαιδευτήρια» τα Πανεπιστήμια;

Πουθενά, ούτε στην καθομιλουμένη, ούτε σε έγγραφα, ούτε στη νομολογία (τις αποφάσεις δηλαδή των δικαστηρίων της χώρας μας) δε χρησιμοποιείται ο όρος «εκπαιδευτήρια» για να χαρακτηρίσει τα Πανεπιστήμια. Και, πράγματι, παρά το γεγονός ότι χρησιμποποιούνται πολλοί όροι για να χαρακτηρίσουν το Πανεπιστήμιο, όπως για παράδειγμα «ιδρύμα», «σχολή», «ακαδημία», ο όρος «εκπαιδευτήριο» δεν είναι ένας από αυτούς. Επιπλέον, το Σύνταγμα, όπου κάνει λόγο για «εκπαιδευτήρια», αναφέρεται αποκλειστικά στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Πάρτε, για παράδειγμα, και την παράγραφο 8 του άρθρου 16 Σ η οποία λέει: «Nόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων που δεν ανήκουν στο Kράτος». Εδώ, λοιπόν, δεν μπορεί ασφαλώς με την λέξη «εκπαιδευτήρια» να νοούνται τα Πανεπιστήμια καθώς η ίδρυση πανεπιστημίων που δεν ανήκουν στο κράτος απαγορεύεται ρητά από το άρθρο 16 παρ.5 του Συντάγματος. Επομένως, ο όρος «εκπαιδευτήρια», εκεί που χρησιμοποιείται μονολεκτικά, αναφέρεται αποκλειστικά σε σχολεία προωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ή κέντρα μεταλυκειακής εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης. Άρα, τα Πανεπιστήμια δεν είναι «εκπαιδευτήρια» κατά την έννοια του Συντάγματος.

Είναι «κρατικά» τα Πανεπιστήμια;

Το Σύνταγμα, πάλι, μας λέει ότι: «H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση». Ωστόσο, ποτέ και πουθενά στην ελληνική έννομη τάξη, δεν έγινε ταύτιση του «Κράτους» με τα «Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου». Τα τελευταία, εντάσσονται στο χώρο του αυτοδιοίκητου, απολαβάνουν διοικητικής αυτοτέλειας, ενώ ο ρόλος του κράτους σε αυτά περιορίζεται σε «εποπτικό». Ένα παράδειγμα ΝΠΔΔ αποτελεί ο Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, ο οποίος δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «κρατικός» καθώς έχει δική του ανεξάρτητη λειτουργία, δική του διοίκηση και, τέλος, δικές του αρχαιρεσίες. ΝΠΔΔ είναι, λοιπόν, και τα Πανεπιστήμια. Βασική επιδίωξη της θεσμοθέτησης αλλά και της διατήρησής τους ως τέτοια, είναι η διασφάλιση της «πλήρους αυτοιδιοίκησης» τους και ο περιορισμός της «κρατικής επιβολής» επι αυτών. Άρα, τα Πανεπιστήμια δεν είναι τόσο «κρατικά»όσο νομίζουμε κατά την έννοια του Συντάγματος.

Παρέχουν «παιδεία» τα Πανεπιστήμια;

Ο διαχωρισμός Παιδείας και Εκπαίδευσης, γίνεται ευθύς εξαρχής από το ίδιο το Σύνταγμα. Στην παράγραφό 2 τού άρθου 16 διαβάζουμε: «H Παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Kράτους» ενώ στην παράγραφο 5 του ίδιου άρθρου όπως ειπώθηκε και ανωτέρω διαβάζουμε: «H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα». Με απλά λόγια, η Παιδεία επαφίεται στο Κράτος, η Ανώτατη Εκπαίδευση επαφίεται στα πανεπιστήμια. Άλλωστε και η έννοια της Παιδείας όπως τη διάβαζουμε στο άρθρο 2 αφορά τη γενική Παιδεία που στοχέυει στην «ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Eλλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». Αυτή η Παιδεία παρέχεται από την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, την υποχρεωτική δηλαδή. Ωστόσο από αυτήν την έννοια της Παιδείας διαχωρίζεται τόσο η ανώτατη εκπαίδευση όσο και η επαγγελματική καθώς αποτελούν μια μορφή «εξειδίκευσης» σε μία επιμέρους επιστήμη. Μια πολύ ορθή παρατήρηση έχει κάνει επί των θεμάτων αυτών και η Λίνα Παπαδοπούλου ( εδώ),αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Νομική του ΑΠΘ η οποία μαζί με τον Καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου Ι.Π. Παραρά (εδώ) υποστήριξαν ότι το δικαίωμα δωρεάν παιδείας δεν «φτάνει» μέχρι την ανώτατη εκπαίδευση. Αναφέρει χαρακτηριστικά, η Λ. Παπαδοπούλου, πως αν δεχτούμε ότι το πανεπιστήμιο παρέχει «παιδεία» και με δεδομένο ότι η Παιδεία κατά το άρθρο 2 του Συντάγματος στοχεύει μεταξύ άλλων στην «ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης» θα έπρεπε μαθήματα που έχουν επιφορτιστεί με αυτό το στόχο, όπως για παράδειγμα τα Θρησκευτικά ή η θρησκειολογία να διδάσκονται και σε όλους τους φοιτητές. Αν, δηλαδή, θέλουμε να λέμε ότι το πανεπιστήμιο παρέχει «Παιδεία», πρέπει να είμαστε σε θέση να υλοποιήσουμε και το κανονιστικό περιεχόμενο αυτής της παραδοχής. Διαφορετικά, «άλλη παιδεία» δεν δύναται να υπάρξει. Άρα, με βάση τα ανωτέρω, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα Πανεπιστήμια δεν παρέχουν «παιδεία» με την έννοια του Συντάγματος.

Εφόσον, λοιπόν, συμφωνήσουμε με βάση τα ανωτέρω ότι το πανεπιστήμιο δεν είναι «εκπαιδευτήριο», δεν είναι «κρατικό» και δεν παρέχει «παιδεία», πρέπει κατα συνέπεια να συμφωνήσουμε ότι με βάση το Σύνταγμα δε θεμελιώνεται το δικαίωμα δωρεάν παιδείας και στην ανώτατη εκπαίδευση. Σε αυτή τη σκέψη, βέβαια, θα καταλήξουμε κι αν δούμε τι συμβαίνει στα συντάγματα όλων των άλλων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου σε κανένα από αυτά δεν απαντάται ρητή και καθολική η διασφάλιση της δωρεάν παροχής ανώτατης εκπαίδευσης. Τα περισσότερα από τα κράτη-μέλη έχουν, μάλιστα,έχουν θεσπίσει πολύ μικρά σε χρηματικό ύψος δίδακτρα τα οποία συνδιάζουν με πολιτικές για υποτροφίες λόγω αξίας(βαθμολογία στις εισαγωγικές εξετάσεις) ή λόγω συντρέχουσας οικονομικής δυσχέρειας.

Διαβάζοντας τις παραπάνω γραμμές, ορισμένοι ενδεχομένως να σκεφτούν «δες τι ερμηνεία προτείνει ο άλλος τώρα για να δικαιολογήσει μια νεοφιλελεύθερη πολιτική». Λογικό. Ωστόσο ας σκεφτούν αυτοί οι ίδιοι δυο πράγματα. Πρώτον, ας αντιληφθούν ότι αν θέλουμε ενα παραδοσιακό και «ακίνητο» σύνταγμα που να μην επιδέχεται ερμηνεία πέρα από την κρατούσα, τότε θα πρέπει να καταργήσουμε τη Νομική επιστήμη. Και δεύτερον, ας ρίξουν μια ματιά στα λοιπά Συντάγματα της ΕΕ καθώς και στις πρακτικές των κρατών-μελών για να διαπιστώσουν πως παρά το γεγονός ότι η λεκτική των Συνταγμάτων στα αντίστοιχα «άρθρα 16» είναι πανομοιότυπη, σε άλλα κράτη μέλη αυτά τα ζητήματα έχουν ξεπεραστεί και τα χαμηλά δίδακτρα έχουν θεσπιστεί προ πολλού. Άλλωστε, τις θέσεις αυτές δεν τις ισχυρίζομαι εγώ ο Πέτρος. Ισχυρίζομαι, όμως, ότι τις ισχυρίζεται το Σύνταγμα.

Είναι, συνεπώς, κατά τη γνώμη μου, ζήτημα, πια, πολιτικής επιλογής καθώς δεν τίθεται συνταγματικό εμπόδιο στον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει δίδακτρα και στο προπτυχιακό επίπεδο. Τι πανεπιστήμιο, λοιπόν, θέλουμε; Ένα πανεπιστήμιο που θα φυτοζωεί εγκλωβισμένο στις ιδεοληψίες, την αυθαιρεσία και τη «οικονομική επετεία»; Ή ένα πανεπιστήμιο που θα είναι σε θέση να συντηρεί τις δομές του, με φοιτητές που θα νιάζονται για τις σπουδές τους (γιατί θα τις πληρώνουν συμβολικά από την τσέπη τους κάθε εξάμηνο) αλλά κυρίως με φοιτητές που θα «υιοθετούν» τον πανεπιστημιακό χώρο και θα τον προστατεύουν δίχως να τον αφήνουν έρμαιο εκείνων που τρέφονται, μεγαλώνουν και «ανδρώνονται» στην αυθαιρεσία και την ανομία.

Τα 500€ που λέει ο Γ. Μπουτάρης είναι ένα υπέρογκο ποσό. Ωστόσο μια εισφορά της τάξεως των 100-200€ ετησίως με ειδικές προβλέψεις βασισμένες σε οικογενειακά, κοινωνικά και αξιακά (βαθμός εισαγωγής-υποτροφίες) κριτήρια, είναι συνταγματικώς επιτρεπτή και μοιάζει σαν μόνη ικανή λύση για να αντιμετωπιστεί στην πράξη το τέλμα και η ανομία στα οποίο οδήγησε η αδιαφορία, η αδυναμία και ατολμία της πολιτικής τάξης.

Με την ευχή, λοιπόν, ότι το θέμα των διδάκτρων θα αποτελέσει κομμάτι ενός νηφάλιου πολιτικού διαλόγου όταν έρθει η ώρα να συζητηθεί η μεταρρύθμιση στην Ανώτατη Εκπαίδευση, καταθέτω τη δική μου συνδρομή στη συζήτηση και κλείνω το παρόν άρθρο με μία φράση που διάβασα στο βιβλίο του Ν. Αλιβιζάτου «Πέρα από το 16»: «Η εμμονή στην αδράνεια και στην ακινησία στο όνομα ενός ξεπερασμένου συνταγματικού πατριωτισμού δεν είναι μονο λογικά ανακόλουθη αλλά και δικαιοπολιτικά απαράδεκτη»