Ταχύρρυθμο μάθημα οικονομικών για αρχάριους

Αν τα οικονομικά διδάσκονταν από νωρίς στο σχολείο, δεν θα ζούσαμε τέτοιες τραγικές στιγμές στην Ελλάδα. Με στοιχειώδεις γνώσεις της οικονομικής επιστήμης, οι πολίτες θα είχαν τη δυνατότητα να καταλαβαίνουν τις πολιτικές προτάσεις και να τις αξιολογούν. Δυστυχώς, όμως, οι εκτιμήσεις των πολιτών φεύγουν συχνά από το οικονομικό πλαίσιο και περιπλανώνται στη σφαίρα της φαντασίας και της ιδεοληψίας. Θα αναφερθώ συνοπτικά σε κάποιες οικονομικές έννοιες για να εξηγήσω τι έχει πάει στραβά το τελευταίο εξάμηνο.

Δημοσιονομικό Έλλειμμα/Πλεόνασμα. Μία οικογένεια δεν μπορεί να ξοδέψει περισσότερα από τα έσοδά της, παρά μόνο αν δανειστεί. Έτσι είναι και το κράτος. Τα έσοδα του κράτους είναι κύρια οι άμεσοι και οι έμμεσοι φόροι, ενώ τα έξοδα αφορούν κύρια την παροχή δημοσίων αγαθών όπως η παιδεία, η υγεία, η ασφάλεια. Μόνο αν δανείζεται το κράτος, έχει τη δυνατότητα να ξοδεύει περισσότερα από όσα έχει στη διάθεσή του μέσω της φορολογίας. Την ετήσια αρνητική διαφορά μεταξύ εξόδων και εσόδων την ονομάζουμε δημοσιονομικό έλλειμμα, ενώ την ετήσια θετική διαφορά, δημοσιονομικό πλεόνασμα.

Δημοσιονομικό χρέος. Δημοσιονομικό χρέος είναι το σύνολο του ποσού που οφείλει το κράτος σε τρίτα πρόσωπα. Όσο το κράτος δανείζεται για να καλύψει τα ελλείμματα, αυξάνεται το δημοσιονομικό χρέος. Αντιθέτως, το χρέος μειώνεται αν τυχόν υπάρξουν πλεονάσματα.

Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ). Το ΑΕΠ είναι το σύνολο της αξίας αγοράς όλων των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγει μία χώρα εντός μίας ορισμένης χρονικής περιόδου.

Μέτρηση του χρέους. Το χρέος συχνά μετράται ως ποσοστό του ΑΕΠ και όχι σαν απόλυτο μέγεθος. Άλλο το χρέος 100 δις ευρώ για μία μεγάλη οικονομία σαν τις ΗΠΑ και άλλο για μία μικρή οικονομία σαν της Ελλάδας. Είναι χρήσιμο να υπάρχει ένας δείκτης που είναι αντιπροσωπευτικός του βάρους του χρέους που σηκώνει η κάθε χώρα με βάση το μέγεθός της.

Επιτόκια δανεισμού. Για την εξυπηρέτηση του χρέους της χώρας είναι πολύ σημαντικά τα επιτόκια δανεισμού. Είναι προφανώς προς το όφελος μίας χώρας να δανείζεται με χαμηλά επιτόκια. Όσο όμως διαφαίνεται μία δυσκολία στην αποπληρωμή του χρέους, οι δανειστές απαιτούν μεγαλύτερο επιτόκιο, δηλαδή μεγαλύτερη απόδοση στην επένδυσή τους, ώστε να δεχτούν να αναλάβουν το ρίσκο του δανεισμού.

Βιωσιμότητα χρέους. Ένα χρέος είναι βιώσιμο όταν μπορεί να εξυπηρετηθεί (δηλαδή, όταν είναι εφικτή η έγκαιρη καταβολή των δόσεων). Αν και είναι αρκετά περίπλοκες οι αναλύσεις για τη βιωσιμότητα του χρέους, ίσως ο πιο απλός κανόνας είναι ότι το δημοσιονομικό χρέος θα είναι βιώσιμο αν (α) ο ρυθμός ανάπτυξης της χώρας είναι μεγαλύτερος από το επιτόκιο δανεισμού, και (β) αν η χώρα παράγει διαχρονικά πρωτογενή πλεονάσματα που θα αντισταθμίσουν τα ελλείμματά της.

Πρωτογενές πλεόνασμα. Σε ένα δεδομένο έτος, πρωτογενές πλεόνασμα έχουμε αν τα έσοδα του κράτους είναι περισσότερα από τα έξοδα, χωρίς να συνυπολογίσουμε τα έξοδα των τόκων για τα δάνεια. To δευτερογενές πλεόνασμα συμπεριλαμβάνει στον υπολογισμό του τα έξοδα των τόκων για τα δάνεια.

Ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη ορίζεται συμβατικά ως αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ), συνήθως για δύο συνεχόμενα τρίμηνα. Η αύξηση του ΑΕΠ έχει πολλαπλασιαστικές θετικές επιδράσεις στο βιοτικό επίπεδο μίας χώρας, π.χ. μείωση της φτώχειας. Η μείωση του ΑΕΠ, δηλαδή η ύφεση, έχει τις αντίθετες επιπτώσεις.

Ας δούμε τώρα τι έγινε στη χώρα μας την περίοδο 2009-2010. Κατά την παράδοση της εξουσίας στο ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου από τη ΝΔ του Κώστα Καραμανλή, η οικονομία βρισκόταν σε ύφεση και το έλλειμμα ξεπερνούσε το 15% του ΑΕΠ. Το χρέος της χώρας άγγιζε το 130% του ΑΕΠ. Οι αγορές έχασαν την εμπιστοσύνη στη χώρα και ουσιαστικά έπαψαν να τη δανείζουν, γιατί α) τα ελλείμματα ήταν πολύ υψηλά, β) τα επιτόκια ήταν πολύ υψηλά, γ) είχε ήδη ξεκινήσει η ύφεση. Με άλλα λόγια (βλέπε παράγραφο για βιωσιμότητα χρέους), το χρέος δεν ήταν βιώσιμο. Ποιος θα δάνειζε μία χώρα που φαινόταν ότι δεν θα μπορούσε στο μέλλον να αποπληρώνει τις υποχρεώσεις της;

Χωρίς περαιτέρω δανεισμό η χώρα θα διαλυόταν. Μισθοί και συντάξεις θα ήταν αδύνατον να πληρωθούν. Οι τράπεζες θα έκλειναν και θα οδηγούμαστε σε πολύ δυσάρεστες καταστάσεις που θα χαρακτηρίζονταν από ελλείψεις φαρμάκων και πετρελαίου καθώς και από τη λήψη τροφίμων με δελτίο προτεραιότητας. Μόνη λύση εκείνη την περίοδο ήταν να στραφούμε στους Ευρωπαίους εταίρους μας. Ευτυχώς, εκείνοι ανταποκρίθηκαν.

Από εκείνη τη δύσκολη περίοδο μέχρι την ανάληψη της εξουσίας από τους ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, υπήρχε μία κεντρική στρατηγική στο κράτος: α) μετατροπή των ελλειμμάτων σε πλεονάσματα β) δανεισμός με χαμηλά επιτόκια από τους εταίρους, γ) επιστροφή σε οικονομική ανάπτυξη. Με αυτά τα τρία βασικά στοιχεία θα μπορούσε να καταστεί πάλι το χρέος βιώσιμο.

Πραγματικά, με μεγάλες θυσίες του ελληνικού λαού, το έλλειμμα έγινε πλεόνασμα. Με τη βοήθεια των Ευρωπαίων εταίρων, καταφέραμε να έχουμε ιδιαίτερα χαμηλότοκα δάνεια, παρά τον αποκλεισμό μας από τις αγορές. Τέλος, μετά από πολλά χρόνια ύφεσης, η οικονομία επανερχόταν σταδιακά σε τροχιά ανάπτυξης (με άλλα λόγια το ΑΕΠ είχε αρχίσει να αυξάνεται). Το χρέος στο τέλος του περσινού καλοκαιριού ήταν και πάλι βιώσιμο σύμφωνα με την έκθεση του ΔΝΤ, την οποία επικαλέστηκε και ο σημερινός πρωθυπουργός. Η ίδια έκθεση φανερώνει ότι το χρέος κατέστη μη βιώσιμο κατά την περίοδο της διακυβέρνησής του.

Η πικρή αλήθεια είναι ότι μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, υπήρξε μία καταστροφική διαχείριση των οικονομικών του τόπου. Επανήλθε η ρητορική περί χρεοκοπημένης χώρας (που επίσης είχε χρησιμοποιήσει ο Γιώργος Παπανδρέου, πριν χρειαστεί να καταφύγει στους εταίρους μας) και σταμάτησε κάθε προσπάθεια νοικοκυρέματος των οικονομικών. Η κατάσταση εκτροχιάστηκε. Όλες οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας ήταν αιχμάλωτες μίας κυβέρνησης που είχε στόχο να πετύχει είτε την υποχώρηση των εταίρων είτε την επιστροφή μας στη δραχμή.

Οι πράξεις της κυβέρνησης τέθηκαν στην υπηρεσία μίας ιδεοληπτικής μάχης απέναντι στο συντηρητικό ευρωπαϊκό κατεστημένο. Βασικός στόχος ήταν η συνέχιση της χρηματοδότησης των ελλειμμάτων της χώρας μας. Ήταν, όμως, μία μάχη που δεν υπήρχε περίπτωση να κερδηθεί. Μάλιστα, η μεγαλύτερη ζημιά έγινε στον τόπο μετά την προκήρυξη του δημοψηφίσματος, τη λήξη του προγράμματος χρηματοδότησης, τη μη πληρωμή της δόσης προς το ΔΝΤ (δηλαδή την ουσιαστική χρεοκοπία της χώρας) και το αναπόφευκτο κλείσιμο των τραπεζών.

Πλέον έχει χαθεί η προοπτική της ανάπτυξης και φαίνεται ότι η ύφεση θα είναι πολύ βαθιά φέτος. Ο στόχος του πλεονάσματος είναι επίσης ανέφικτος. Το μόνο που παραμένει είναι η διάθεση των εταίρων να δώσουν χαμηλότοκα δάνεια, αρκεί να ξαναρχίσουμε σχεδόν από την αρχή όλη αυτή την επίπονη οικονομική προσπάθεια των τελευταίων ετών. Τα πράγματα έχουν δυσκολέψει πολύ.

Είναι γνωστή η ρητορική ορισμένων: «Ναι καλά, μόνο οι ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ φταίνε; Δηλαδή πριν πηγαίναμε καλά; Που την είδες την ανάπτυξη;» Σε απάντηση αυτών των ερωτημάτων να πω μόνο ότι δεν ξέρω που περιμένουν οι άνθρωποι να δουν την ανάπτυξη. Μήπως στα μάτια των συνανθρώπων τους; Οι υπόλοιποι εστιάζουμε στα πραγματικά δεδομένα και παρακολουθούμε την πορεία του ΑΕΠ για να καταλάβουμε πότε υπάρχει ανάπτυξη. Κατά αντιστοιχία κοιτάμε το δείκτη της ανεργίας για να καταλάβουμε το μέγεθος της ανεργίας ή παρακολουθούμε το ποσοστό της φτώχειας στον πληθυσμό για να καταλάβουμε το μέγεθος της φτώχειας. Δεν είναι όλοι οι δείκτες απαραίτητα επαρκείς για να κρίνουμε την πορεία της οικονομίας αλλά είναι πολύ καλύτεροι από τη διαίσθηση του καθενός.

Οι θεωρίες συνωμοσίας, ο κακός Σόιμπλε, το ύπουλο κεφάλαιο, η ευρωπαϊκή διαφθορά καλό είναι να προτάσσονται ως εστίες δεινών του τόπου μόνο αφού ο καθένας έχει καταλάβει τα βασικά και θεμελιώδη μεγέθη της ελληνικής οικονομίας. Στην περίπτωση της Ελλάδας, αυτά τα μεγέθη περιγράφουν επαρκώς τα λάθη του παρελθόντος, τη μνημονιακή εποχή και την σχεδόν εξάμηνη διακυβέρνηση των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ.