Συζητώντας με μια παλιά φίλη της Ελλάδας. Τη Λογική.

Είναι κοινός τόπος, εδώ και πολύ καιρό, πολύ πριν από την εμφάνιση αυτής της κρίσης, πως η ποιότητα του διαλόγου σε όλα τα επίπεδα όπου είναι χρήσιμος και απαραίτητος ήταν πολύ χαμηλή. Τόσο επικίνδυνα χαμηλή που διαφαίνονταν και όλοι οι πιθανοί κίνδυνοι στο να μη μπορούμε να αντιμετωπίσουμε καμιά κρίση από αυτές που κάθε κοινωνία αργά ή γρήγορα αντιμετωπίζει. Τέτοια κρίση μπορεί να είναι μια φυσική καταστροφή, μια γεωπολιτική αλλαγή, προβλήματα όπως αυτά των κλιματικών αλλαγών, μια μεταδοτική ασθένεια...

Κάποιοι έκρουσαν τους κώδωνες του κινδύνου, όμως κανείς από αυτούς που έπρεπε, δεν έλαβε σοβαρά υπόψη το ρίσκο και έτσι κοινωνία και θεσμοί κατρακύλησαν σε ένα επιταχυνόμενο ταξίδι προς τον πάτο ενός βαρελιού που αποδεικνύεται ιδιαίτερα βαθύ... Τώρα, ήδη μετά από 5 ολόκληρα χρόνια μέσα στην κρίση, η χώρα μπήκε σε ένα φαύλο κύκλο. Σε συζητήσεις χωρίς νόημα. Η αναζήτηση της αλήθειας και του ψέματος με επιλεγμένα εργαλεία, σκοπιμότητες και μεθοδολογία προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις ενός επίσης προεπιλεγμένου αποτελέσματος άφησαν στην ουσία αναπάντητα πολλά θεμελιώδη ερωτήματα που μπορούσαν να καθορίσουν τη διακυβέρνηση και άρα τη ζωή εκατομμυρίων πολιτών.

Σε διαλόγους κωφών χάθηκαν και χάνονται χρόνος, αξία και ανταλλάγματα της εργασίας, νόημα και περιεχόμενο ανθρωπιάς και αξιών που δημιουργήθηκαν με κόπο. Όσο δύσκολα δημιουργήθηκαν όλα αυτά τόσο εύκολα γκρεμίζονται από πολλούς, αλλά περιέργως περισσότερο από αυτούς που επωφελήθηκαν ποικιλοτρόπως και κατά κόρο, δηλαδή από ευρείες κοινωνικές ομάδες των οποίων το επίπεδο και η ποιότητα ζωής αποτελούσε προτεραιότητα της πολιτείας για δεκαετίες. 

Το κοινωνικό συμβόλαιο επί του οποίου βασίστηκε η μεταδικτατορική Ελλάδα και το οποίο συνέταξε με την εμπειρία της μια γενιά που σιγά-σιγά φυσιολογικά αποχωρούσε, έγινε κακό αντίγραφο από μια νεότερη γενιά που τα ήθελε όλα στο πολλαπλάσιο. Και τώρα που μια άπειρη νεότερη γενιά εμφανίζεται δειλά, η φρενίτιδα του λαϊκισμού δεν δίστασε να θυσιάσει ό,τι επιτεύχθηκε στο βωμό του εθνικισμού, του ρατσισμού, του ρεβανσισμού...

Η χώρα μας έγινε φτωχότερη οικονομικά αλλά ακόμα χειρότερο έγινε φτωχότερη σε άυλες ιδιότητες και ικανότητες που είχαν ή μπορούσαν να αποκτήσουν οι ανθρώπινοι πόροι της. Έτσι σήμερα δεν μπορούμε σχεδόν να μιλήσουμε μεταξύ μας. Οι κοινές μας εμπειρίες έχουν πλέον πολλές εκδοχές και στο κυνήγι των μαγισσών βρίσκουν όλοι πολλές απαντήσεις κυρίως για ευθύνες που αφορούν πάντα άλλους…

Αλήθειες και ψέματα μπλέχτηκαν σε ένα κουβάρι που δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνο αν επιστρατευθεί και πάλι η Λογική. Η Λογική όμως είναι γνώση και τέχνη απαιτητική και έχει αντίπαλο τις πλάνες.
 Πλάνες που πολλαπλασιάζονται και αναγεννιούνται από τις συνθήκες και τους επιτήδειους που τις προκαλούν και τους δυστυχείς που τους εμπιστεύονται.

Δεν ήταν δύσκολο να βρω στη Βικιπαίδεια τα διάφορα ήδη πλάνης. Το δύσκολο είναι να μη βρείτε μια στην κατηγορία της οποίας να μην ξέρετε κάποιον που να έχει υποπέσει ή που να μη σας αφορά.

• Το σύνδρομο της αγέλης είναι μια λογική πλάνη όπου επιχειρείται να αποδειχθεί το αληθινό ενός ισχυρισμού στο γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι το αποδέχονται ήδη ως αληθινό. Αυτού του είδους η πλάνη είναι επίσης γνωστή ως «προσφυγή στις μάζες», «προσφυγή στην πλειοψηφία», «προσφυγή στην ομοφωνία» και στα λατινικά «argumentum ad populum» (επιχείρημα του λαού) και ο μηχανισμός πίσω της είναι παρόμοιος με το μηχανισμό της «προσφυγής στην αυθεντία». Είναι επίσης η βάση μιας σειράς κοινωνικών φαινομένων όπως η διασπορά διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων, πολιτικών ή οικονομικών θέσεων. *Η πλάνη αυτή δεν αφορά προφανώς τη Δημοκρατία.

• Η πλάνη του τζογαδόρου (The Gambler's fallacy) είναι η πεποίθηση ότι εάν υπάρχουν αποκλίσεις από την αναμενόμενη συμπεριφορά σε επανειλημμένες ανεξάρτητες δοκιμές κάποιας τυχαίας διαδικασίας, τότε οι αποκλίσεις αυτές είναι πιθανό να εξομαλυνθούν από αντίθετες αποκλίσεις στο μέλλον.

• Το Post hoc, γνωστό επίσης ως «συμπτωματικός συσχετισμός» ή «ψευδής αιτία», αποτελεί λογική πλάνη η οποία εικάζει ή αιτεί ότι εάν κάτι συμβεί μετά από κάτι άλλο, τότε το πρώτο θα πρέπει να είναι η αιτία του δευτέρου. Αποτελεί ιδιαίτερα κοινό λάθος, διότι η χρονική συνέχεια είναι αναπόσπαστο μέρος της αιτιότητας. Πάντοτε, δηλαδή, η αιτία προηγείται του αποτελέσματος. Η πλάνη έγκειται στο ότι το συμπέρασμα συνάγεται αποκλειστικά και μόνον από την χρονική σειρά των γεγονότων, η οποία δεν αποτελεί ακριβή ένδειξη. Με άλλα λόγια, δεν μπορούμε πάντα να λέμε ότι το πρώτο γεγονός ήταν η αιτία του δευτέρου.

• Βεβιασμένη γενίκευση ονομάζεται η λογική πλάνη που υφίσταται όταν εξάγεται ένα γενικό συμπέρασμα το οποίο, ωστόσο, βασίζεται σε ανεπαρκή αποδεικτικά στοιχεία. Συνήθως αφορά στατιστικά αποτελέσματα τα οποία εξάγονται από μια μικρή ομάδα ατόμων που δεν αντιπροσωπεύει επαρκώς το σύνολο του πληθυσμού.[1] Η αντίθετη πλάνη καλείται ράθυμη επαγωγή όπου το λογικό συμπέρασμα ενός επαγωγικού επιχειρήματος γίνεται μη αποδεκτό, συνήθως σαν μια σύμπτωση.

• Η λογική πλάνη του ψευδούς διλήμματος (γνωστή επίσης και ως ψευδής διχοτόμηση, πλάνη των άκρων, «άσπρο ή μαύρο» σκεπτικό, ψευδής διάζευξη, πλάνη «είτε/είτε» και πλάνη της διακλάδωσης) υφίσταται όταν δημιουργείται η εντύπωση ότι δύο απόψεις, εναλλακτική η μία της άλλης, αποτελούν τις μοναδικές επιλογές, ενώ στην πραγματικότητα υπάρχει τουλάχιστον μία ακόμη επιλογή, η οποία όμως δεν γίνεται γνωστή. Οι δύο εναλλακτικές συχνά αποτελούν τα ακραία σημεία του φάσματος. Αντί των υπεραπλουστεύσεων και των ευσεβών πόθων, είναι καταλληλότερο να γίνει εξέταση ολόκληρου του φάσματος, όπως στην ασαφή λογική.

• Η πλάνη της αμφισημίας ή αμφισημίας σοφίσματος επιτυγχάνεται με την χρήση μίας λέξης η οποία μπορεί να πάρει περισσότερες από μία έννοιες μέσα στα συμφραζόμενα του ίδιου επιχειρήματος, ενώ υποτίθεται ότι η λέξη φέρει την ίδια έννοια κάθε φορά που χρησιμοποιείται.

• Η πλάνη των πολλών ερωτημάτων, ή αλλιώς πλάνη της προκατάληψης, ή plurium interrogationum (Λατ., «πολλών ερωτημάτων»), αποτελεί λογική πλάνη, η οποία συντελείται όταν κάποιος κάνει μία ερώτηση η οποία λαμβάνει ως δεδομένο κάτι το οποίο ούτε έχει αποδειχθεί, ούτε έχει γίνει αποδεκτό από τους συζητητές - όταν, για παράδειγμα, περιλαμβάνει μία πρόταση η οποία είναι τουλάχιστον τόσο αμφισβητήσιμη όσο και το προτεινόμενο συμπέρασμα. Για παράδειγμα, με το να καταθέσει κανείς ότι είναι επικίνδυνο να περπατά κάποιος μόνος την νύχτα στο δάσος, επειδή μπορεί να τον βασκάνουν νεράιδες, λαμβάνει αυτομάτως ως δεδομένο ότι υπάρχουν νεράιδες. Αυτό, όμως, είναι μία αμφισβητήσιμη πρόταση. Αυτή η πλάνη συχνά χρησιμοποιείται στην ρητορική ούτως ώστε η ερώτηση να περιορίζει τις διαθέσιμες ευθείς απαντήσεις μόνον σε αυτές που εξυπηρετούν τα συμφέροντα του ομιλητή.

• Η προσφυγή στην πιθανότητα αποτελεί λογική πλάνη, που συχνά χρησιμοποιείται μαζί με άλλες πλάνες. Προεξοφλεί ότι επειδή κάτι θα μπορούσε να συμβαίνει, το ότι πρόκειται να συμβεί είναι αναπόφευκτο. Αυτό αποτελεί ατελή λογική, άσχετα με το πόσο μεγάλη είναι η εν λόγω πιθανότητα. Η πλάνη αυτή συχνά χρησιμοποιείται προς εκμετάλευση της παράνοιας.

Οι πλάνη είναι ένας διαρκής κίνδυνος που μας αφορά όλους. Έχοντάς το όμως συνείδηση ίσως να κινδυνεύουμε λιγότερο. Και σε κρίσιμες στιγμές, έχοντας βάλει τις παραμέτρους που εκτιμούμε ότι πρέπει με βάση τη συσσωρευμένη γνώση και εμπειρία μας με διαύγεια, σύνεση και υπευθυνότητα να συνεκτιμήσουμε, τότε αποφασίζουμε. Στην πολιτική μάχη που άνοιξε η πανθομολογούμενη αποτυχία αντιμετώπισης της κρίσης πολλαπλασιάστηκαν οι απειλές απόλυτου εκτροχιασμού σε πολιτειακή και γεωπολιτική αστάθεια.

Το τελευταίο κεφάλαιο αυτής της εξέλιξης είναι ένα διάτρητο δημοψήφισμα. Ένα δημοψήφισμα με πενθήμερη διάρκεια διαλόγου. Ένα δημοψήφισμα με ψευδεπίγραφο ερώτημα. Ένα δημοψήφισμα με πειραγμένο ψηφοδέλτιο. Ένα δημοψήφισμα στο οποίο το ΟΧΙ επικαλούνται μια ανίερη συμμαχία κατ’ επίφαση αριστεράς, εθνικιστικής δεξιάς και φασιστικής δεξιάς. Ένα ολοκληρωτικό δημοψήφισμα. 

Ένα απονενοημένο όχι. Ένα κίβδηλο «όχι» υποτιθέμενης κοινωνικής και πολιτικής αντίστασης Ρομπέν των Λαθών απέναντι σε λάθος στόχο, μια άρνηση φαινομενικά υγιής, χωρίς «κόστος» που τα κόμματα που την επικαλούνται την επιδιώκουν γιατί θα έχει συνέπειες. Άλλες από αυτές που δημοσιοποιούν. Συνέπειες εθνικής προδοσίας για μια ευρωπαϊκή χώρα σε κρίσιμη καμπή.