Αγελαία συμπεριφορά και απώλεια της ατομικότητας: όταν το άτομο εντάσσεται άκριτα στο πλήθος, η προσωπική ταυτότητα διαλύεται και γίνεται πιο επιρρεπές σε παράλογες αντιδράσεις.
Ο όρος «μάζα» δεν σημαίνει ποσότητα· σημαίνει ποιότητα: δηλώνει μια κατάσταση του πνεύματος ή, μάλλον, την έλλειψη του πνεύματος. Ο τύπος του μαζανθρώπου εμφανίζεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα: φτωχά και εύπορα, μορφωμένα και αμόρφωτα. Η ανάδυση του «μαζανθρώπου», τον οποίο περιέγραφε ο Ορτέγκα στην «Εξέγερση των μαζών» πριν από έναν αιώνα σχεδόν, απειλεί τις αξίες και τα ιδανικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, μια παράδοση πνευματικής και ηθικής προόδου των ατόμων.
Ο «μαζάνθρωπος» έχει εντελώς διαφορετική θεώρηση του ανθρώπου και της κοινωνίας. Αρνείται να αναμετρηθεί με πνευματικές αξίες —πόσο μάλλον να τις ενστερνιστεί— και δεν αναγνωρίζει κανένα μέτρο, καμία αξία ή αλήθεια που να τοποθετείται πάνω από αυτόν και να του επιβάλλει κανόνες. Για τον «μαζάνθρωπο» η ζωή οφείλει να είναι εύκολη, με υπεραφθονία αγαθών, απαλλαγμένη από την τραγικότητα της ύπαρξης, χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς, χωρίς πνευματικό μόχθο. Ο «μαζάνθρωπος» συμπεριφέρεται σαν κακομαθημένο παιδί· είναι πεπεισμένος ότι έχει πάντοτε δίκιο ή ότι οι «άλλοι» —μια αόριστη και, κατά τη γνώμη του, εχθρική και ηθικά κατώτερη οντότητα— τον φθονούν και τον επιβουλεύονται εξυφαίνοντας συνωμοσίες εναντίον του.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ταιριάζουν σ’ εμάς τους Έλληνες και έχουν εκδηλωθεί με θεαματικό τρόπο τον τελευταίο καιρό, με ευκαιρία το πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα. Όπως έγραφε ο Ορτέγα ι Γκασέτ, ο μαζάνθρωπος δεν προσφεύγει σε επιχειρήματα· είναι απαίδευτος στον διάλογο και στη λογική· δεν έχει διάθεση να εκπαιδευτεί ή να ξεχωρίσει από το πλήθος. Συμμορφώνεται με τις κυρίαρχες, τις πιο θορυβώδεις ιδέες, όπως συμμορφώνεται με τη μόδα· οι απόψεις του σχηματίζονται μέσα από εκείνους τους διαύλους ενημέρωσης οι οποίοι ενθαρρύνουν τις ερμηνείες των γεγονότων με την πιο ενδιαφέρουσα πλοκή. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, ο Καρλ Κράους επέκρινε τους δημοσιογράφους για την υπονόμευση της δημοκρατίας, ακριβώς επειδή ήθελαν να ικανοποιούν αδιαλείπτως τις ορέξεις του κοινού τους: όπως έγραφε ο Αυστριακός συγγραφέας, οι σελίδες των εφημερίδων πρέπει να γεμίσουν και να πουληθούν —με συνέπεια έναν ωκεανό κοινοτοπιών, εντυπωσιθηρίας και ηλιθιότητας. Σύμφωνα με τον Κράους, οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν τη γλώσσα ως μέσο διάχυσης κλισέ, φτηνών συνθημάτων και προπαγάνδας.Έτσι, τα μέσα ενημέρωσης έγιναν το καλύτερο εκπαιδευτήριο για τους δημαγωγούς, οι οποίοι αντλούν τη δύναμή τους ακριβώς από το γεγονός ότι ο λαός, θρεμμένος από την ατέλειωτη επανάληψη υπεραπλουστεύσεων, δεν μπορεί να καταλάβει, να διαβάσει και να ακούσει τίποτε πιο σύνθετο ή πιο ορθολογικό. Την ίδια εποχή, ο Πολ Βαλερύ ανέλυε τη θλιβερή κατάσταση του ανθρώπινου πνεύματος: ο σύγχρονος άνθρωπος χρειάζεται διαρκή έξαψη, διότι γίνεται όλο και περισσότερο εξωστρεφής, είναι εθισμένος στα συμβάντα, κι αν κάποια μέρα δεν συμβεί κάτι που να το θεωρεί συνταρακτικό ή σκανδαλώδες, αισθάνεται άδειος και πλήττει. Σήμερα, ένα δυστύχημα, μια τραγωδία, δεν αρκεί· ούτε πιστεύουμε στα freak accidents: απαιτείται πολυπρόσωπο αφήγημα, λαβυρινθώδες θρίλερ, το οποίο ωστόσο δεν είμαστε ικανοί να σκαρώσουμε μόνοι μας· για μας σκέφτονται οι πολιτικάντηδες και οι δημοσιογράφοι, οι διάφοροι τυχάρπαστοι επαγγελματίες που διαμορφώνουν γνώμες. Αυτά σύμφωνα με τον Πολ Βαλερύ το μακρινό 1920.
Στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχει προστεθεί η ελευθερία τού να λες ό,τι σου κατεβαίνει: η ελευθερία του λόγου (freedom of speech) υπονομεύει την πολιτική ελευθερία (civil liberty) —οι άνθρωποι διεκδικούν δικαιώματα, όλο και περισσότερα δικαιώματα· οι υποχρεώσεις τούς φαίνονται αποκρουστικές, ακόμα και «φασιστικές». Και καθώς το ύψιστο δικαίωμά τους είναι η συσσώρευση αγαθών, όταν ο διπλανός τους κατέχει περισσότερα αγαθά (συνήθως επειδή εργάστηκε περισσότερο και καλύτερα) γίνονται μνησίκακοι: επιτίθενται εναντίον των ελίτ —οι οποίες υποτίθεται ότι κατέχουν πολλά χωρίς να τα αξίζουν— και ευθυγραμμίζονται με τον χαμηλότερο δυνατό παρονομαστή, με τους αλητήριους των μέσων ενημέρωσης, τους πομπούς ψευδών ειδήσεων και πλύσης εγκεφάλου. Δεν ενδιαφέρονται για την αλήθεια, ενδιαφέρονται για την αλήθεια «τους».
Προστίθεται ο ρόλος των διανοουμένων που, αν και συχνά παρουσιάζουν περγαμηνές από πανεπιστήμια κύρους (είμαι σε θέση να γνωρίζω τους μύθους που συνοδεύουν τα «πανεπιστήμια κύρους»), διατηρούν τη βαθιά τους άγνοια και την έλλειψη κριτικής σκέψης. Ο εκφασισμός του δημόσιου λόγου, στον οποίο συμμετέχουν όλα τα αντισυστημικά κόμματα και όλα τα οψίμως αντισυστημικά πρόσωπα, θυμίζει το κενό του εθνικοσοσιαλισμού όπως το περιγράφει ο Ρομπ Ρίμεν στο βιβλίο του «Η αέναη επιστροφή του φασισμού»: «Δεν υπάρχει παρά μια επιφάνεια. Από κάτω δε βρίσκεται τίποτα. Ακριβώς σε αυτή την επιφάνεια βλέπουμε τον εθνικοσοσιαλισμό όπως είναι: ένα δόγμα γεμάτο μίσος και εκδικητικότητα. Βλέπουμε τους μαθηματικούς τύπους του μίσους, τους ψαλμούς του φθόνου, τις διαπεραστικές ιαχές της συκοφαντίας».
Γράφω συχνά για την αγελαία συμπεριφορά και την απώλεια της ατομικότητας: όταν το άτομο εντάσσεται άκριτα στο πλήθος, η προσωπική του ταυτότητα διαλύεται και γίνεται πιο επιρρεπές σε συναισθηματικές και παράλογες αντιδράσεις. Οι ιδέες και τα συναισθήματα μεταδίδονται μέσα στο πλήθος σαν ιός, οδηγώντας σε ομοιόμορφη και συχνά ακραία συμπεριφορά, από την οποία απουσιάζει η ανάληψη προσωπικής ευθύνης. Η συνωμοσιολογία γύρω από τη σιδηροδρομική τραγωδία είναι ένα πρόσφατο παράδειγμα μαζικών ενστίκτων όπου η λογική καταρρέει («υπάρχει συγκάλυψη, αλλά δεν ξέρουμε τι συγκαλύπτεται») κι όπου οι ενστικτώδεις δυνάμεις οδηγούν σε αποτρόπαιες στρεβλώσεις της πραγματικότητας: γίνεται λόγος για «δολοφονία» στα Τέμπη, άρα για ύπαρξη «δόλου», όπως και για «μαφιόζικη εκτέλεση» στην περίπτωση του κ. Βασίλη Καλογήρου —όλα τούτα δίχως καμία τεκμηρίωση ή διανοητική θεμελίωση. Αλλά, όπως μας έχει διδάξει η ιστορία, ο ορίζοντας αυτής της συμπεριφοράς είναι ευρύτερος και προοιωνίζει την αυτοκαταστροφή· στην περίπτωσή μας, η αυτοκαταστροφή προοιωνίζεται μέσω της ενίσχυσης παλαβών κομματικών σχηματισμών, μέσω της επιθυμίας για οχλοκρατία.
Τα παρατηρούμενα φαινόμενα της «herd mentality» (νοοτροπία αγέλης) και του «flocking» (συμπεριφορά σμήνους) σχετίζονται με τη συλλογική συμπεριφορά, αλλά έχουν διαφορετικές αποχρώσεις και εφαρμογές. Η νοοτροπία αγέλης αναφέρεται στο φαινόμενο κατά το οποίο τα άτομα ακολουθούν τυφλά την πλειοψηφία χωρίς διερευνητική σκέψη και στοχαστική ικανότητα. Οι αποφάσεις στηρίζονται σε συναισθήματα (φόβος, ενθουσιασμός, αγανάκτηση, συνήθως «ιερή») παρά στη λογική. Σ’ αυτό συμβάλλει η πίεση της ομάδας: τα άτομα φοβούνται να διαφοροποιηθούν, διότι η διαφοροποίηση μπορεί να σημαίνει κοινωνικό αποκλεισμό. Η νοοτροπία αγέλης καθιστά τις μάζες εύκολα χειραγωγήσιμες: τα μεγάλα σύνολα γίνονται ευάλωτα σε δημαγωγούς και προπαγάνδα —όπως συνέβη, λόγου χάρη, κατά τη διάρκεια της φούσκας του χρηματιστηρίου— ευνόησαν την άνοδο ολοκληρωτικών καθεστώτων (ναζισμός, κομμουνισμός) και πιο πρόσφατα υιοθέτησαν την cancel culture, επιτιθέμενα σε άλλους ανθρώπους χωρίς να εξετάζουν τα δεδομένα και χωρίς καμιά ηθική αναστολή.
Αν και η θεωρία της συμπεριφοράς σμήνους προέρχεται από τη μελέτη των ζώων, ιδιαίτερα των πτηνών και των ψαριών που κινούνται ομαδικά σε συγχρονισμό, εφαρμόζεται επίσης στην τεχνητή νοημοσύνη και στην κοινωνική ψυχολογία. Συμπεριφορά σμήνους σημαίνει ότι τα άτομα μιμούνται τις κινήσεις των γειτόνων τους (των «ομοίων» τους), χωρίς να υπακούουν σε κάποια κεντρική αρχή: το σμήνος δεν εμφανίζει ιεραρχία· εμφανίζει συντονισμό και προσαρμογή· οι μονάδες ρυθμίζουν με τέτοιον τρόπο τη συμπεριφορά τους, ώστε να μην απομακρύνονται από το σύνολο, από το «μαντρί». Αν και η συμπεριφορά σμήνους έχει αξία επιβίωσης, περιλαμβάνει επίσης το ενδεχόμενο της τύχης των ποντικιών στο παραμύθι του αυλητή του Χάμελν. Τα ποντίκια ακολούθησαν τον άνθρωπο με τη φλογέρα κι εκείνος τα οδήγησε στον πνιγμό.
Σε μια γιορτή για γυναίκες και για όσους αγαπούν τις γυναίκες, τα 15 χρόνια του WoW Festival είχαν τις εξομολογήσεις και το πάθος που χρειάζεται η εποχή μας
Αρκετοί συμπολίτες παίρνουν ένα σενάριο και το αντιμετωπίζουν ως πραγματική ζωή. Όχι ως μια πιθανή εκδοχή της πραγματικότητας, αλλά ως την πραγματικότητα την ίδια
12°
