Μιχάλης Μπλέτσας: «Το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι τα bots, αλλά η τοξική επίδραση των social media»

Ο Μιχάλης Μπλέτσας, ερευνητής και διευθυντής υπολογιστικών Συστημάτων του MIT Media Lab για πολλά χρόνια και διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας από τον Μάιο του 2024, έγινε το πρόσωπο των ημερών, μετά τις δηλώσεις του πρωθυπουργού στη Βουλή και ένα δημοσίευμα του eureporter.co για την επίδραση των bots στην υπόθεση της τραγωδίας των Τεμπών, με screenshots από λογαριασμούς που έκαναν χιλιάδες αναρτήσεις σε πολύ λίγο χρόνο.

Τους τελευταίους μήνες, ένας στρατός από bots φαίρεται να συνέβαλε στο να γίνει πρώτο θέμα στις τάσεις στο TikTok και στο Χ η τραγωδία των Τεμπών καλώντας τον κόσμο σε διαδηλώσεις, ενώ το διαδίκτυο γέμισε με θεωρίες συνωμοσίας για τα αίτια του δυστυχήματος. «Αν θέλετε να μιλήσουμε για τα bots, πολύ ευχαρίστως. Ωστόσο, η ιστορία αυτή ήταν για μένα μια ευκαιρία για να αναδείξω κάτι πολύ σοβαρό», τονίζει ο διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας (ΕΑΚ) με το που κάθομαι απέναντί του στο γραφείο του στο κτίριο της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων, που βρίσκεται στην Καλλιθέα.

Οι εργασίες της Αρχής, σε επίπεδο κυβερνοασφάλειας, εστιάζονται στις ψηφιακές υποδομές. «Πέρα όμως από την ευθύνη του ρυθμιστικού πλαισίου για την προστασία των συστημάτων από κακόβουλους χάκερς, είναι κι ο άνθρωπος κομμάτι ενός πληροφοριακού συστήματος. Γι’ αυτό και, όταν σου “χακάρουν” τον εγκέφαλο, χρησιμοποιώντας cyber πρακτικές, είναι κάτι που μας αφορά». Σπεύδει ωστόσο να επισημάνει ότι δεν τον απασχολούν τόσο πολύ αυτά καθαυτά τα bots.

«Αυτό που με απασχολεί κυρίως είναι η τοξική επίδραση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ), την οποία προσπαθώ να αναδεικνύω διαχρονικά. Στην τωρινή συγκυρία είναι τα Τέμπη που δημιουργούν ένα τεράστιο ρήγμα στην ελληνική κοινωνία – και βλέπουμε την κυβέρνηση να δείχνει σημάδια φόβου. Το μεγάλο πρόβλημα, δηλαδή, ποιο είναι; Ότι είμαστε απολύτως εκτεθειμένοι σε μηχανισμούς χειραγώγησης, ειδικά στην Ελλάδα, καθώς είμαστε η κοινωνία στην Ευρώπη που ενημερώνεται σε συντριπτικό ποσοστό από τα social media. Τα bots εκμεταλλεύονται αυτή τη συνθήκη».

Είμαστε απολύτως εκτεθειμένοι σε μηχανισμούς χειραγώγησης, ειδικά στην Ελλάδα, καθώς είμαστε η κοινωνία στην Ευρώπη που ενημερώνεται σε συντριπτικό ποσοστό από τα social media

Έτυχε όλη αυτή η ιστορία να συμπέσει με την πρώτη συνεδρίαση του Παρατηρητηρίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών, ενός συμβουλευτικού οργάνου το οποίο είχε συσταθεί από το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης επί Πιερρακάκη, ενεργοποιήθηκε επί Παπαστεργίου και το πήρε υπό την αιγίδα της η Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας. «Ο σκοπός του Παρατηρητηρίου, πέραν των άλλων, είναι να ενώνει τις τελείες ώστε να έχουμε εικόνα μιας υβριδικής απειλής, αλλά και να ενημερώνει πως, όταν το bot αναπαράγει “Δεν έχω οξυγόνο”, δεν το κάνει γιατί το νοιάζει η δικαιοσύνη για τα παιδιά που χάθηκαν στα Τέμπη, αλλά γιατί θέλει να διχάσει την κοινωνία», εξηγεί ο Μιχάλης Μπλέτσας.

Πόσο συνέβαλαν τα bots;
Τα bots είναι ρομποτικοί λογαριασμοί που ανοίγουν με αυτοματοποιημένο τρόπο στις διαδικτυακές πλατφόρμες και δίνουν τη δυνατότητα σε αυτόν που βρίσκεται από πίσω και πληρώνει να ελέγχει πάρα πολλούς λογαριασμούς ταυτόχρονα, αυξάνοντας την επιδραστικότητα ενός τρολ. «Κάθεσαι στην κονσόλα σου και λες, πάρε αυτό το άρθρο και προώθησέ το και, αντί να βγει από τον δικό σου λογαριασμό, βγαίνει από εκατοντάδες ή χιλιάδες».

Πώς μπορούμε να τα καταλάβουμε; «Συνήθως έχουν περίεργα usernames, δεν έχουν φωτογραφίες, ακολουθούν επιδραστικούς λογαριασμούς, τους ακολουθεί πολύ λίγος κόσμος, ποστάρουν πάρα πολύ σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και μετά μένουν ανενεργά. Δεν είναι πολύ δύσκολο να τα καταλάβεις, αλλά όταν σερβίρουν ένα μήνυμα το οποίο απηχεί έντονα στο θυμικό σου, κανείς δεν κοιτάει τις λεπτομέρειες, πατάς κατευθείαν retweet ή share – αυτό είναι το πρόβλημα με τα σόσιαλ μίντια».

Εύλογα έρχεται η ερώτηση αν και σε ποιο βαθμό συνέβαλαν τα bots στο κλίμα που δημιουργήθηκε για τα Τέμπη; Η απάντηση είναι ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε. «Η κύρια δραστηριότητα εντοπίζεται στο TikTok, με πολλούς ρομποτικούς λογαριασμούς να αναπαράγουν ακραίο περιεχόμενο. Το TikTok όμως δεν δίνει προγραμματιστική πρόσβαση στην πλατφόρμα ώστε να κατεβάσεις τα δεδομένα, με αποτέλεσμα, προς το παρόν τουλάχιστον, να μη διαθέτουμε ποσοτικά στοιχεία.Οπότε δεν μπορούμε να ξέρουμε».

«Συνήθως έχουν περίεργα usernames, δεν έχουν φωτογραφίες, ακολουθούν επιδραστικούς λογαριασμούς, τους ακολουθεί πολύ λίγος κόσμος».

Σύμφωνα με τον διοικητή Κυβερνοασφάλειας, τα bots έπαιξαν πιθανώς ρόλο στη διόγκωση και τη ριζοζοσπαστικοποίηση των απόψεων, αλλά όχι τον κυρίαρχο. «Όλος αυτός ο κόσμος που κατέβηκε στις διαδηλώσεις εξέφρασε και μια γενικότερη δυσαρέσκεια για την αποτελεσματικότητα του κράτους. Από την άλλη, όταν ένα 80% σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις πιστεύει ότι υπάρχει κυβερνητική συγκάλυψη, αλλά, όταν τους ρωτάς τι ακριβώς, απαντούν “δεν ξέρουμε”, εκεί έχουν παίξει ρόλο όσα διακινούνται, κι αυτό είναι όντως επικίνδυνο». Επιπλέον «η τραγωδία των Τεμπών έγινε αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης, ξεκάθαρα, και τελικά βλέπουμε ότι από το κοινό μέτωπο της αντιπολίτευσης με όχημα τα Τέμπη, αυτοί που τελικά ωφελούνται είναι τα ακραία, αντισυστημικά κόμματα».

Υβριδικές επιθέσεις από τη Ρωσία
Όλα αυτά, φυσικά, δεν είναι τωρινό φαινόμενο. Ο διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας μάς υπενθυμίζει το μακρινό 2007 το «Σχέδιο Πυθία», μια εκστρατεία ρωσικής παραπληροφόρησης –χωρίς cyber κομμάτι– για το ότι οι Αμερικανοί είχαν σχέδιο δολοφονίας του τότε Έλληνα πρωθυπουργού. Αλλά και τις τελευταίες εκλογές, όταν ένα ακροδεξιό εθνικιστικό κόμμα όπως η Νίκη, που υποστηρίχθηκε στη Β. Ελλάδα, μπήκε από το πουθενά στη Βουλή, αυτό πρέπει να μας προβληματίσει.

«Ως υπηρεσία ασφαλείας, όταν παρατηρούμε κάποιο μοτίβο υβριδικής επιχείρησης, η δουλειά μας είναι να το αναδεικνύουμε.  Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι και όταν έξωθεν κατευθυνόμενα bots αποκτούν ξαφνικά έντονο ενδιαφέρον για τα Τέμπη. Γιατί εργαλειοποιούν μια εθνική τραγωδία, εξαιρετικά φορτισμένη συγκινησιακά, βάσει ενός πολύ μεγαλύτερου σχεδίου που τρέχει η Ρωσία στη Δύση, με σκοπό την ισχυροποίηση αντισυστημικών δυνάμεων και ακραίων κομμάτων. Βλέπουμε από ποια κόμματα υποστηρίζεται η Ρωσία στην Ελλάδα: από την Ακροδεξιά κι από ένα μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς. Και ξέρουμε ότι οι Ρώσοι έχουν μεγάλη δραστηριότητα για τη διεύρυνση οποιουδήποτε ρήγματος ανοίγει στην ελληνική κοινωνία. Το γνωρίζουμε ότι υπάρχει οργανωμένη προπαγάνδα εδώ και πολλά χρόνια σε ολόκληρη τη Δύση, αλλά αυτό δεν είναι ένα μήνυμα που περνάει εύκολα στον κόσμο».

Αν δεν είναι καινούργιο το ότι η δημοκρατία απειλείται από τέτοιες υβριδικές επιθέσεις σε διάφορα σημεία της Δύσης, τι έχει αλλάξει; «Πιο πολύ τα ποσοτικά χαρακτηριστικά. Έχουμε πιο πολλά ΜΚΔ, όπως το TikTok ,που είναι μάλιστα πάρα πολύ επιδραστικό στη νέα γενιά. Και έχουμε πολύ περισσότερους πληρωμένους επιδραστικούς κονδυλοφόρους, οι οποίοι μπορούν πολύ εύκολα, αν τους πληρώσεις καλά, να προβάλουν οτιδήποτε. Όταν κάποιος ασχολείται με ανώδυνα πράγματα και σου περνάει και κάτι λίγο πιο τοξικό, εύκολα το καταπίνεις».

Με κάθε ευκαιρία, ωστόσο, ο διοικητής υπογραμμίζει: «Γι'  αυτό επιμένω ότι το σημαντικό δεν είναι τα bots, αυτά είναι ένα εργαλείο. Το μεγάλο πρόβλημα είναι η τοξική επίδραση των ΜΚΔ στην κοινωνία και το ότι η ενημέρωσή μας περνάει μέσα από αυτά».

Μπορούμε να προστατευτούμε από την τοξικότητα του Facebook και το TikTok;
Δεν συνειδητοποιούμε πόσο εύκολα χειραγωγούμαστε ως χρήστες των social media, μέσα από cyber κατευθυνόμενες τοξικές πρακτικές. Οι πλατφόρμες διαθέτουν το ψυχογραφικό μας προφίλ παρακολουθώντας την ψηφιακή μας δραστηριότητα: τα links που ανοίγουμε, πόσο στεκόμαστε στο κάθε σημείο, καθετί που κάνουμε ψηφιακά, με αποτέλεσμα να μας ταΐζουν όχι μόνο το προϊόν που θέλουμε να αγοράσουμε, που μοιάζει βολικό, αλλά και συγκεκριμένο περιεχόμενο ώστε να μας κατευθύνουν πώς θα αντιδράσουμε σε κάθε συγκυρία και τι θα σκεφτούμε. Στην ερώτηση τι θα μπορούσε να γίνει, η απάντηση είναι μια σειρά από πράγματα που πρέπει να γίνουν «χθες».

«Πρώτον, είναι πάρα πολύ σημαντικό το να μπει στην εκπαίδευση ο γραμματισμός μέσων (media literacy) από μικρές ηλικίες. Εμείς, στο σχολείο, αντί να διδάσκουμε στα παιδιά πώς να χρησιμοποιούν ωφέλιμα το διαδίκτυο, απαγορεύουμε ουσιαστικά τη χρήση του, σαν να τους λέμε, πήγαινε βρες μόνος σου τι θα κάνεις. Χώρες όπως η Φινλανδία, που έχουν μεγάλο θέμα παραπληροφόρησης και προπαγάνδας λόγω γειτνίασης με τη Ρωσία, έχουν προχωρήσει πολύ στο media literacy στο σχολείο, το κάνουν πολλά χρόνια. Μαθαίνουν στα παιδιά, πώς θα καταλαβαίνουν αν μια είδηση που διαβάζουν είναι αξιόπιστη ή όχι.

» Δεύτερον, πρέπει να πείσουμε τον κόσμο ότι τα social media δεν είναι πηγές ενημέρωσης. Το δίδαγμα αυτής ιστορίας έπρεπε να είναι “πηγαίνετε στις πηγές, στις εφημερίδες, σε μέρη στα οποία δουλεύουν δημοσιογράφοι”. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να επιδοτήσουμε την πραγματική δημοσιογραφία. Αλλά δεν έχουμε καταφέρει να φτιάξουμε ένα νομικό πλαίσιο ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη ανεξαρτησία και διαφάνεια στα ΜΜΕ, και επίσης επιτρέπουμε σε ισχυρούς επιχειρηματίες να τα αγοράζουν – είδαμε τι τροπή πήρε η Washington Post με τον Μπέζος στην πλευρά του Τραμπ.

 Αυτό που νομίζουμε ότι είναι δωρεάν, το να έχεις μια υπηρεσία στο TikTok που σου προσφέρει φτηνή ψυχαγωγία, έχει ανυπολόγιστο κόστος

» Τρίτον, να ενημερώσουμε τον κόσμο ότι δεν υπάρχει τζάμπα. Αυτό που νομίζουμε ότι είναι δωρεάν, το να έχεις μια υπηρεσία στο TikTok που σου προσφέρει φτηνή ψυχαγωγία, έχει ανυπολόγιστο κόστος, καθώς συμβάλλει στη διάβρωση των θεσμών και της δημοκρατίας μας. Είδαμε το αντίτιμο που είχε ο αντισυστημισμός του 2015, το Brexit, οι αμερικανικές εκλογές.

» Τέταρτον, να φτιάξουμε ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που θα απαγορεύει κάποιες πολύ τοξικές πρακτικές. Όπως να υπάρχουν όρια στην υπερστόχευση, δηλαδή στα συμπεριφορικά δεδομένα που μπορούν να συλλέγουν για εμάς και να τα χρησιμοποιούν για να μας δείχνουν πολύ στοχευμένα πολιτικά ή άλλα μηνύματα.

» Πέμπτον, να χρησιμοποιήσουμε τα εργαλεία και τις δυνατότητες που μας δίνει η ευρωπαϊκή ρύθμιση για τις ψηφιακές υπηρεσίες (DSA) με όσο το δυνατόν περισσότερες αναφορές τοξικού περιεχομένου στις πλατφόρμες και συνεχή και όσο το δυνατόν πιο αυτοματοποιημένο έλεγχο της συμμόρφωσής τους.

» Τέλος, πλατφόρμες όπως το Facebook, που δημιουργούν υπεραξία πουλώντας σε διαφημιστές τα συμπεριφορικά δεδομένα των χρηστών, θα έπρεπε να πληρώνουν φόρους σε κάθε χώρα που έχουν χρήστες. Σκεφτείτε ένα δίκτυο ύδρευσης που δεν πληρώνεις το πόσο νερό ξοδεύεις, αλλά μόνο τη χρήση του σωλήνας – αυτό συμβαίνει στο διαδίκτυο αυτή τη στιγμή. Πληρώνουμε για το μέσο και δεν πληρώνουμε τίποτα για το περιεχόμενο. Η φορολογία θα ωθούσε σε αλλαγές του επιχειρηματικού μοντέλου και θα περιόριζε την τοξικότητα. Αλλά δεν το θέλει κανείς, ούτε οι χρήστες – μην καταλαβαίνοντας ότι καταναλώνουν φτηνό ναρκωτικό».

Συμπέρασμα;
«Δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω, αλλά κάνοντας παρεμβάσεις μπορούμε να στρίψουμε τις πλατφόρμες, ώστε να γίνουμε εμείς ο πελάτης. Γιατί, τώρα, στις πλατφόρμες πελάτης είναι ο διαφημιστής και αυτού τις ανάγκες εξυπηρετούν αποκλειστικά. Επίσης κοιτάμε μόνο την ευκολία μας, χωρίς να σκεφτόμαστε τις συνέπειες. Για παράδειγμα, όταν οι ιστοσελίδες μάς δίνουν τη δυνατότητα να επιλέξουμε πόσα ίχνη δραστηριότητας (cookies)  επιτρέπουμε, συνήθως κλικάρουμε στην πρώτη επιλογή, αντί για την πιο περίπλοκη, που περιορίζει τα cookies, για την οποία πρέπει να πας  στην επόμενη σελίδα να διαλέξεις, κάτι που έχει κόστος σε χρόνο». Δεν είμαι πολύ αισιόδοξη, λέω, καθώς σηκώνομαι για να φύγω. «Εγώ δεν είμαι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος» απαντά. «Είμαι μηχανικός, και η δουλειά μου είναι να βρίσκω λύσεις».