Μήπως λέτε και φέτος «κάθε πέρυσι και καλύτερα»;

Μήπως λέτε και φέτος «κάθε πέρυσι και καλύτερα»; Αν ναι, ίσως πάσχετε από μια διαταραχή της μνήμης και του συναισθήματος που ονομάζεται rosy retrospection: οι «πάσχοντες» βλέπουν με ροζ γυαλιά το παρελθόν και τον εαυτό τους μέσα σ’ αυτό. Πράγματι, πολλοί άνθρωποι στους οποίους συνέβησαν πρόσφατες συμφορές, είναι λογικό να νοσταλγούν τις εποχές πριν από αυτές τις συμφορές· αλλά, για τους περισσότερους ανθρώπους η νοσταλγία ενός χαμένου παρελθόντος βασίζεται σε λανθασμένες εκτιμήσεις. Η εξιδανίκευση του παρελθόντος είναι ένα ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο, υπό ορισμένες συνθήκες, κρίνουμε το παρελθόν με δυσανάλογα πιο θετικό τρόπο από εκείνο με τον οποίο κρίνουμε το παρόν. Οι Ρωμαίοι είχαν αναφερθεί στο φαινόμενο με τη φράση «memoria praeteritorum bonorum», που μεταφράζεται ως «το παρελθόν μνημονεύεται πάντα καλά»· μοιάζει λίγο με το «οι νεκροί δεδικαίωνται». Το φαινόμενο σχετίζεται με την ευρύτερη έννοια της νοσταλγίας· η διαφορά μεταξύ των όρων έγκειται στο ότι η εξιδανίκευση του παρελθόντος θα μπορούσε να γίνει κατανοητή ως μια γνωστική προκατάληψη, ενώ συνήθως η νοσταλγία δεν θεωρείται ότι βασίζεται σε προκαταλήψεις· είναι ατομικό συναίσθημα.

Εξιδανίκευση του παρελθόντος ή Rosy retrospection

Αν και η εξιδανίκευση του παρελθόντος είναι γνωστική προκατάληψη -εφόσον σε κάποιο βαθμό διαστρεβλώνει την άποψη ενός ατόμου για την πραγματικότητα- ίσως να εξυπηρετεί, εν μέρει τουλάχιστον, έναν χρήσιμο σκοπό για την αύξηση της αυτοεκτίμησης και της συνολικής αίσθησης ευημερίας ενός ατόμου. Οι απλοποιήσεις και οι υπερβολές των αναμνήσεων διευκολύνουν κάπως τον εγκέφαλό μας να αποθηκεύει μακροχρόνιες μνήμες, καθώς η απουσία λεπτομερειών μπορεί να μειώνει το βάρος των αναμνήσεων στον εγκέφαλο με αποτέλεσμα να απαιτεί λιγότερες νευρικές συνδέσεις ώστε να τις σχηματίζει και τις αποθηκεύει. Προπάντων, όταν βλέπουμε με αγάπη όσα έχουμε κάνει, δεν νιώθουμε θύμα κανενός: η εξιδανίκευση του παρελθόντος διορθώνει τη βιογραφία μας.

Από την άλλη πλευρά, η εξιδανίκευση του παρελθόντος σχετίζεται με την έννοια της παρακμής και του εκφυλισμού, με την κοινωνική διαπίστωση ότι «τον παλιό καλό καιρό» η ζωή ήταν ευκολότερη και πιο ευχάριστη. Οι ψυχολόγοι κάνουν λόγο για «blue perspective», για μελαγχολία έναντι του παρόντος που μερικές φορές ενθαρρύνει στη ροζ, την τριανταφυλλένια παρελθοντολογία. Στην καθημερινότητα, μπορούμε να παρατηρήσουμε το φαινόμενο της αφήγησης των διακοπών ή ενός ταξιδιού: όσο παλιότερα είναι τα γεγονότα τόσο περισσότερο απαλλάσσονται από τις δυσάρεστες στιγμές. Σε πλήθος πειραμάτων που έχουν γίνει γύρω από αυτή τη συμπεριφορά προκύπτει κάτι αρκετά παράδοξο: όσοι θυμούνται τα καλά και ξεχνούν τα κακά δεν είναι απαραιτήτως δυσαρεστημένοι από το παρόν· αντιθέτως, πρόκειται συνήθως για άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση και αισθήματα «θετικότητας». Οι εξωστρεφείς προσωπικότητες φαίνεται πως εμφανίζουν συχνότερα «rosy» θετικότητα έναντι του παρελθόντος, ενώ οι πιο νευρωτικοί βλέπουν «blue» τόσο το παρελθόν όσο και το παρόν. Σε μια έρευνα που έγινε το 2021 στην Ελβετία με δείγμα 120 παιδιά 12 ετών και η οποία επαναλήφθηκε το 2023 όταν τα παιδιά ήταν σχεδόν 15 ετών, διαπιστώθηκε ότι όταν ήταν 12χρονα θυμούνταν το παρελθόν πιο θετικά από όταν έγιναν 15χρονα. Οι έφηβοι είναι μάλλον blue. Χρήσιμο στοιχείο για τη rosy retrospection είναι το στοιχείο του μυθεύματος: οι καλοί αφηγητές φαίνεται πως αφηγούμενοι το παρελθόν τού κάνουν μια ενισχυτική ένεση δραματικότητας και θετικότητας με αποτέλεσμα να φαντάζει πολύ πιο ενδιαφέρον. Εξάλλου, σ’ αυτή τη θετικότητα συμβάλλει συχνά το λεγόμενο «φαινόμενο της Πολυάννας» κατά το οποίο οι άνθρωποι δεν χάνουν την αισιοδοξία τους.