Η διαπολιτισμική και ενδοπολιτισμική σχετικότητα των δικαιωμάτων

Το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε τη διεθνοποίηση του δόγματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως πολιτικών και νομικών κατοχυρώσεων της ελευθερίας, της ισότητας και της αξιοπρέπειας των ατόμων. Μία τέτοια εξέλιξη προέκυψε ως εναγώνια ανάγκη διαφύλαξης της ανθρωπότητας από τον σωματικό και ψυχολογικό πόνο ανάλογων τραυματικών βαρβαροτήτων στο μέλλον και πραγματώθηκε με την υπογραφή παγκόσμιων διακηρύξεων, αρχής γινομένης με τη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών (1945) και, εν συνεχεία, με τη συγκρότηση θεσμικών μηχανισμών προστασίας και ειδικών δικαστικών συστημάτων (π.χ. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο.

Προκειμένου να αναδειχτεί όσο πιο έντονα γίνεται η παγκοσμιότητα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκπρόσωποι της δυτικής, ως επί το πλείστον, διανόησης καταπιάστηκαν επίμονα με την πλαισίωσή τους από αιτιολογικές (justification) θεωρίες, εκκινώντας από το αξίωμα ότι όλα τα άτομα, ασχέτως κοινωνικο-πολιτισμικών, φυλετικών, θρησκευτικών, κ.λπ. διαφορών, έχουν εξ ορισμού αναφαίρετα δικαιώματα απλώς και μόνο λόγω της ανθρώπινης φύσης τους. Ότι, δηλαδή, τα ανθρώπινα δικαιώματα εδράζονται σε ένα σύστημα φυσικών αξιών για την προστασία της ζωής και τη διαφύλαξη της ατομικής ελευθερίας πέρα και πάνω από συμβατικούς κανόνες και επιμέρους πλαίσια πολιτικής και κοινωνικής τάξης.

Η συντριπτική προέλευση τέτοιων θεωρητικών προσεγγίσεων από κατεξοχήν φιλελεύθερα φιλοσοφικά ρεύματα και σχολές σκέψεις, που δίνουν έμφαση στην αξία του ατόμου και μεταχειρίζονται τα δικαιώματα ως ασφαλιστικές δικλείδες απέναντι σε κάθε μορφής (κρατική ή ιδιωτική) αυθαιρεσία σε βάρος του, συστηματοποιεί την έννοια της «ηθικής καθολικότητας» ως ισχυρό αντίβαρο σε θεωρίες κολεκτιβίστικης κατασκευής, που προτάσσουν ως κυριότερες τις τοπικές συλλογικές αξίες.

Σε κοινωνίες που ανήκουν στη δεύτερη από τις παραπάνω κατηγορίες κυριαρχεί η άποψη ότι η διαφορετικότητα των ιστορικών καταβολών και της πολιτισμικής τους διαδρομής δεν δικαιολογεί την επικράτηση μίας μόνο (της δυτικής) φιλοσοφικής θεώρησης των δικαιωμάτων με οριζόντια επίδραση και ότι, συνεπώς, πηγή κάθε συστήματος ηθικών αξιών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένων, δύναται να είναι κάθε πολιτισμός ξεχωριστά. Δηλαδή, όσοι είναι οι πολιτισμοί τόσες είναι δυνητικά και οι αντίστοιχες αιτιολογικές θεωρίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και καμιά θεωρία δεν μπορεί να ισχυρίζεται αλαζονικά ότι είναι η μόνη που πρέπει να χαίρει παγκόσμιας ισχύος και εφαρμογής. Μία τέτοια προσέγγιση πριμοδοτεί την ύπαρξη διαφοροποιημένων συστημάτων ιεράρχησης των δικαιωμάτων, ενώ πολιτικά εκπορεύεται από την (αμφισβητούμενη στο διεθνές δίκαιο) αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, η οποία υποστηρίζει το δικαίωμά τους να αποφασίζουν αυτοδύναμα, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις και υποδείξεις, για κάθε εσωτερικό ζήτημα που τους αφορά.

Η βαθιά διαφωνία (σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο) Δύσης-Ανατολής αναφορικά με τον τρόπο επίτευξης ειρήνης και εδραίωσης δημοκρατικής ελευθερίας στην εδώ και χρόνια αναβράζουσα περιοχή της Μέσης Ανατολής θέτει ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τις εκ διαμέτρου αντίθετες αντιλήψεις που προτάσσονται σε σχέση με δύο αγαθά, τα οποία (θα πρέπει ευλόγως να) θεωρούνται εξίσου σημαντικά από όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως πολιτισμικής ταυτότητας και προέλευσης. Κοντολογίς, το βασικό επιχείρημα δεν είναι ότι οι ιδέες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενδημούν μόνο στις δυτικές κοινωνίες και απουσιάζουν παντελώς από τις μη δυτικές, αλλά ότι οι τελευταίες δεν χρησιμοποιούν τη γλώσσα του κοινωνικού πλουραλισμού και του φιλελεύθερου ατομισμού για να τις εκφράσουν.

Πράγματι, οι ιδέες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων που συναντώνται εκτός ορίων της δυτικής φιλοσοφικής διανόησης και πολιτικής παράδοσης έχουν διαμορφωθεί στο πλαίσιο εθνικών, θρησκευτικών και ιστορικών συγκυριών, στη βάση τοπικών ιδιαιτεροτήτων και με χαρακτηριστικά συλλογικής πολιτισμικής συνείδησης, σε αντίθεση με την ατομο-κεντρική ιδεολογική πλατφόρμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που αναπτύχθηκε στον Αγγλοσαξονικό χώρο μέσω της Αναγέννησης, της ανάπτυξης της επιστήμης, του Διαφωτισμού και της φιλελεύθερης πολιτικής φιλοσοφίας που τα περιβάλει.

Η ισλαμική παράδοση, φερ’ ειπείν, περιλαμβάνει συγκεκριμένες αναφορές σε ορισμένα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και το Κοράνι δίνει έμφαση στην ιδέα της δικαιοσύνης, στο δικαίωμα εκλογής και παύσης κυβερνώντων και στην επιβολή περιορισμών στην αυθαιρεσία της διοικητικής εξουσίας. Ωστόσο, η ρητορική των δικαιωμάτων δεν αναπτύσσεται υπό τη μορφή μανιφέστου για τον φιλελεύθερο ατομισμό, αλλά στη βάση διαφύλαξης, πρωτίστως, της συλλογικής ταυτότητας. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, τα ατομικά δικαιώματα γίνονται μεν σεβαστά, αλλά μέχρι του σημείου που δεν προσκρούουν ούτε θέτουν σε υπαρξιακό κίνδυνο τη σταθερότητα και τη βιώσιμη προοπτική διατήρησης του παραδοσιακού συλλογικού κατεστημένου. Κάτι τέτοιο, βέβαια, δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο η πολιτιστική σχετικότητα να χρησιμοποιείται (δολίως) και ως επιχείρημα από όσους ασκούν εξουσία για να παραβιάζουν ανθρώπινα δικαιώματα (εξ ου και η αμφισβήτηση της αρχής της αυτοδιάθεσης που αναφέραμε πρωτύτερα).

Ωστόσο, η σχετικότητα των δικαιωμάτων, δηλαδή οι διαφορετικές οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούν να ιδωθούν, δεν παρατηρείται μόνο ανάμεσα σε πολιτισμούς με διακριτές ιστορικές διαδρομές και διαφορετικές αξίες, παραδόσεις και πρότυπα συμπεριφοράς, αλλά και μεταξύ ατόμων ή ομάδων που εντός του ίδιου πολιτισμικού πλαισίου ενδέχεται να είναι φορείς εναλλακτικών κοσμοθεωρητικών αντιλήψεων που αποκλίνουν ή δεν εκφράζονται κατ’ ανάγκη μέσα από τη γραμμή του κυρίαρχου πολιτιστικού δόγματος («ενδοπολιτισμική σχετικότητα»).

Η βασική διαφορά στον υπό συζήτηση σχηματικό διαχωρισμό μεταξύ Δύσης και Ανατολής ή φιλελεύθερων και συγκεντρωτικών κοινωνιών εντοπίζεται στην ανοχή και τον βαθμό ελευθερίας που παρέχεται για την έκφραση αυτών των διαφορετικών ιδεών, ώστε οι πολίτες να μην αντιμετωπίζονται με εχθρότητα ως «αλλότριοι ξένοι» από την πλειοψηφία ούτε να νιώθουν ότι ασφυκτιούν υπό το βάρος έξωθεν καταπιεστικών περιορισμών που αλλοιώνουν τον αυθορμητισμό τους, τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξής τους.

Η ευρυχωρία που εξασφαλίζεται σε κοινωνίες με γνήσια δημοκρατική παράδοση και προσήλωση στον σεβασμό ατομικών ελευθεριών, εκεί όπου η ανεμπόδιστη έκφραση απόψεων και η επιλογή τρόπου ζωής σύμφωνα με προσωπικές πεποιθήσεις και βιωματικές προσλαμβάνουσες δεν καθιστούν το άτομο ως υποψήφιο θύμα διωκτικών ενεργειών του συστήματος, δημιουργεί μεταξύ άλλων το γόνιμο έδαφος για την πυροδότηση κοινωνικών κινημάτων με κατά περίπτωση μεγάλο αντίκτυπο στη διαμόρφωση κοινών συνειδήσεων, στην προβολή διεκδικήσεων και, εν τέλει, με ισχυρή επιρροή στην ίδια την κοινωνική εξέλιξη. Ανάλογες κοινωνικές διεργασίες με σκοπό τη χειραφέτηση των πολιτών μπορούν να πυροδοτηθούν και σε πιο «ανελεύθερες» κοινωνίες (μάλιστα, εκεί υπάρχει και μεγαλύτερη αντικειμενική ανάγκη), πλην όμως ο βαθμός δυσκολίας είναι προφανώς απείρως μεγαλύτερος.   

Επομένως, παρά το αναμφισβήτητο γεγονός ότι η διαπολιτισμική σχετικότητα των δικαιωμάτων παρουσιάζει συγκεκριμένα πλεονεκτήματα, με βασικότερο ότι προάγει την αρχή του αμοιβαίου σεβασμού των πολιτισμών και των κοσμοθεωρητικών τους θεωρήσεων, εντούτοις αδυνατεί εγγενώς να στεγάσει σε ικανοποιητικό βαθμό την εξίσου σημαντική διάσταση της ενδοπολιτισμικής σχετικότητας, η οποία ενώ θεωρείται θεμελιωμένη και αρκούντως εδραιωμένη σε κοινωνίες με φιλελεύθερο προσανατολισμό και θετική στάση υπέρ των ατομικών επιλογών, εντούτοις παραμένει μέγα ζητούμενο σε κοινωνίες με οπισθοδρομικές (για τα σύγχρονα δεδομένα και τον δυτικό τρόπο ζωής) παραδοσιακές αξίες και συλλογικά προτάγματα, οι οποίες, ιδίως στο επίπεδο άσκησης πολιτικής εξουσίας, διακρίνονται συχνά από συγκεντρωτισμό, καθοδηγητικό ηγετισμό και ελεγκτική διάθεση απέναντι στα μέλη τους (τα οποία, μάλιστα, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι εκφράζονται ή αντιπροσωπεύονται πάντοτε αυθεντικά μέσα από τον λόγο και τις πράξεις των πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών ελίτ που υποτίθεται τους εκπροσωπούν ή τους κυβερνούν).  

Διότι, στο κάτω-κάτω, όσο σημαντική είναι η αποδοχή της διαπολιτισμικής σχετικότητας για τη διαφύλαξη του πολιτισμικού πλούτου των κοινωνιών ανά τον πλανήτη, άλλο τόσο κρίσιμη και νευραλγική είναι η περιφρούρηση της ενδοπολιτισμικής σχετικότητας για την ευημερία, την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη διαμόρφωση της προσωπικότητας των ατόμων. Ισότιμη αναγνώριση και σεβασμός οφείλονται και στις δύο εκφάνσεις της.