Woke και Cancel: Ανιχνεύοντας μια πολύπλοκη πραγματικότητα

Generations Y και Z, Antifa, Anti-Antifa, Black Lives Matter, Anti-Racist Action, Anti-Globalization, Cancel Culture, Woke Culture, Social Movements in Health, ΛΟΑΤ+, Black Blocks, Tea Party, προστασία βιοποικιλότητας, οικολογία, ασφάλεια τροφίμων, κίνημα ειρήνης, αστικά κοινωνικά κινήματα και άλλα πολλά συνθέτουν το εξαιρετικά ετερόκλητο σύνολο κινημάτων που αναδείχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες. Πέρα από τις παραπάνω περιπτώσεις, εμφανίζονται κι άλλες, όπως ομάδες μιλιταριστικού χαρακτήρα, που σχετίζονται με astroturfing και με την καλλιέργεια του φανατισμού ή του μίσους για ιδέες και άλλα κινήματα ή αξίες, παραπέμποντας στις νεολαίες δυστοπικών εποχών. Μπορεί κανείς να διακρίνει κινήματα τα οποία, κατ’ αρχάς, επιδιώκουν την αναγνώριση μιας συλλογικής ταυτότητας ή ειδικών δικαιωμάτων ή την πραγματική εφαρμογή κανόνων για δικαιώματα που έχουν ήδη θεσμοθετηθεί ή την καταπολέμηση ισχυρών θεσμικών ή άτυπων διακρίσεων σε βάρος διάφορων κοινωνικών τμημάτων. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μια διάσταση συλλογικότητας, διεκδίκησης και, ιδίως, ανάδειξης νέων τρόπων θεώρησης της Ιστορίας και της πραγματικότητας, νέων αξιών και υπέρβασης καθιερωμένων πολιτικό-ιδεολογικών διακρίσεων.

Οι τάσεις αυτές εκδηλώνονται κυρίως σε κοινωνίες στις οποίες οι κανόνες της δημοκρατίας, η ελευθερία του αυτοπροσδιορισμού, ο σεβασμός στις πεποιθήσεις και την ελευθερία σκέψης και επιλογής «του άλλου» έχουν ωριμάσει τόσο ώστε να αποτελούν αυτονόητο θεμελιακό δικαίωμα. Σε αυταρχικά καθεστώτα, τέτοιες διεκδικήσεις είναι πάντα πολύ ή εξαιρετικά δύσκολες ή και βρίσκονται υπό καθεστώς διωγμού. Από μια άποψη, η αντίθεση, η διαφοροποίηση, η αμφισβήτηση, ακόμα και η ανατροπή, είναι συνήθη χαρακτηριστικά της εξέλιξης των κοινωνιών ή της αυτοεπιβεβαίωσης ορισμένων τμημάτων τους, για το ότι δημιουργούν τον δικό τους τρόπο ζωής, τα δικά τους ρεύματα σκέψης ή και δογματισμούς, τις δικές τους αξίες και αγώνες. Η ιστορία είναι ταυτισμένη με τέτοιες εξελίξεις.

Τα παραπάνω συνδέονται ευθέως και με το μεγάλο ζήτημα των ανισοτήτων στον σύγχρονο κόσμο. Ανισότητες δεν είναι μόνο οι εισοδηματικές. Η ανάδειξη κινημάτων που στηρίζονται στο «δικαίωμα στη διαφορά» σημαίνει ότι, από τη στιγμή που εμπεδώνονται στην κουλτούρα μιας κοινωνίας, οδηγούν σε μείωση ανισοτήτων που δεν μπορούν να μετρηθούν, γιατί δεν εκφράζονται στο εισόδημα, αλλά στην ποιότητα ζωής. Η θέση, όμως, ότι όλα αυτά τα κοινωνικά κινήματα εκφράζουν μια διεύρυνση της δημοκρατίας και των ελευθεριών του ατόμου είναι εν μέρει μόνο σωστή. Σε πολλές περιπτώσεις, το πρόβλημα είναι ότι δημοκρατία και ατομικά δικαιώματα είναι, ταυτόχρονα, από τη μία το θεσμικό καθεστώς –η βάση– που επιτρέπει την ανάδειξη αυτών των διεκδικήσεων και, από την άλλη, το σύστημα το οποίο ορισμένα από τα παραπάνω κινήματα θέλουν να «γκρεμίσουν, όχι απλώς να αλλάξουν». Η πολυδιάσπαση της κοινωνίας σε όλο και περισσότερα τμήματα που το καθένα επιδιώκει να αναδείξει τη δική του ταυτότητα ή να υπερασπιστεί ιδιαίτερα δικαιώματα κοινωνικών τμημάτων θέτει ορισμένους προβληματισμούς:

Woke Culture και Cancel Culture

1. Βασικό χαρακτηριστικό των κοινωνιών στα σύγχρονα κράτη-έθνη είναι μια μορφή συνοχής που διασφαλίζει και την επιβίωσή τους. Στην Ιστορία, έπειτα από αέναους καταστροφικούς πολέμους, φτάσαμε τον 17ο αιώνα, με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας, στα κράτη-έθνη. Η συγκρότηση ισχυρών κρατών-εθνών έχει μειώσει τις συνεχείς αιματηρές συγκρούσεις, που χαρακτήριζαν τις εποχές πριν από τον 17ο αιώνα, και έχει διασφαλίσει ένα κλίμα ειρήνης και εμπιστοσύνης για πολύ σημαντικά τμήματα πληθυσμού. Οι σύγχρονες κοινωνίες που συγκροτούν τα κράτη-έθνη παρουσιάζουν σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό διαφοροποίησης απ’ ό,τι εκατό ή διακόσια χρόνια πίσω. Όμως, μαζί με τη διαφοροποίηση έχουν διατηρήσει και έναν βαθμό συνεκτικότητας και συνοχής που τους επιτρέπει να εξελίσσονται με επιτυχία σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Τα κινήματα στα οποία αναφέρθηκα, τουλάχιστον σε μια αρχική φάση, από τη φύση τους σημαίνουν μια αποδυνάμωση της συνεκτικότητας μιας κοινωνίας και έναν μικρότερο ή μεγαλύτερο κατακερματισμό της. Οι διαδικασίες διεκδίκησης άλλοτε μπορούν να απορροφηθούν με θετικές επιδράσεις, άλλοτε όχι. Τότε, ο κίνδυνος είναι να προκύψουν εντάσεις που ίσως θέσουν σε κίνδυνο τόσο τη συνεκτικότητα της κοινωνίας και τη λειτουργική ικανότητα μιας χώρας, όσο και την πιθανότητα διεύρυνσης των δικαιωμάτων και προστασίας των μειοψηφιών.

Γνωρίζουμε ότι πολλές ελευθερίες και δικαιώματα που απολαμβάνουμε δεν ήταν δεδομένα. Κατακτήθηκαν με αγώνες και συνεχείς προσπάθειες διατήρησης και βελτίωσής τους, βρίσκονται συνεχώς υπό αμφισβήτηση και, συχνά, μπορεί να ανατραπούν στην πορεία του χρόνου. Η Ιστορία έδειξε πόσο διαφορετικός χρόνος και σταδιακές εξελίξεις μπορεί να απαιτηθούν για την ενσωμάτωση μεγάλων αλλαγών στο εκάστοτε σύστημα αξιών, αντιλήψεων και ισορροπιών, αλλά και πώς σημαντικές αλλαγές προκύπτουν μόνο μέσα από ισχυρές πιέσεις. Αδύναμες, διχοτομικές ή και συγκρουσιακές κοινωνίες κινδυνεύουν να περάσουν από δημοκρατικές σε αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης και, συνεπώς, σε αδυναμία να προστατέψουν ή να διευκολύνουν τόσο τις κατοχυρωμένες όσο και νέες διεκδικήσεις. Η αποτροπή μιας τέτοιας διολίσθησης θα έπρεπε επίσης να αποτελεί ισχυρό πλαίσιο των διεκδικητικών διαδικασιών. 

2. Οι Woke Culture και Cancel Culture, ίσως μαζί με κάποιες ακόμα κινήσεις, έχουν ορισμένες κρίσιμες διαφορές από άλλες. Στόχος τους είναι η αποδόμηση ή και ακύρωση του δυτικού πολιτισμού, των αξιών, της ιστορικής μνήμης και της κουλτούρας που διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες. Η εμμονική και μονόπλευρη στόχευση ενάντια στη Δύση και στον «λευκό άνθρωπο» πρακτικά είναι και αποδόμηση της Ιστορίας του ανθρώπινου είδους συνολικά, καθώς η Ιστορία είναι γεμάτη από πολλές μορφές ανάλογων παραδειγμάτων. Στην ουσία, επιδιώκουν να «τιμωρήσουν» τους απογόνους για πράξεις των απώτερων προγόνων, και μάλιστα παραβλέποντας ότι, αφενός, αντίστοιχες ή παρεμφερείς δράσεις είχαν ή και εξακολουθούν να έχουν και πολιτισμοί και κοινωνίες που αναπτύχθηκαν έξω από τη Δύση και, αφετέρου, ότι πολλοί «απόγονοι», για μεγάλο ιστορικό διάστημα, έχουν δώσει σκληρές μάχες και αγώνες για να αφήσουν πίσω τους τα προπατορικά αμαρτήματα, τον μεσσιανισμό, τον μηδενισμό του «ανθρωπικού στοιχείου» (όρος από το Θ. Τάσιο), την ολοκληρωτική-φανατική-αυταρχική-φασιστική αντίληψη, τον εξοστρακισμό των αξιών «των άλλων», τη μοναδιαία σκέψη, το φάντασμα της κοινωνίας του Όργουελ. Ωστόσο, δεν δέχονται να διαγράψουν τις βασικές λειτουργίες που διακρίνουν τον άνθρωπο από τα άλλα είδη ζωής: τη μνήμη, τα συναισθήματα, την αυτοδιόρθωση, την κουλτούρα που συγκεράζει ένα ιστορικό παρελθόν –δικό του και υπερεθνικό– και του επιτρέπει να προχωρήσει.

Η ακύρωση της ιστορίας και της κουλτούρας των ανθρώπινων κοινωνιών –ακόμα και οι φραγμοί στη δυνατότητα μετεξέλιξής τους– με στόχο την κατάργηση κάθε κοινωνικού, ιστορικού και φυσικού ακόμα «ετεροπροσδιορισμού» σημαίνει την αποξένωση του ανθρώπου από όλες τις ιδιότητες που τον χαρακτηρίζουν σε κάθε εποχή. Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες σημαίνει κατάργηση –εξοστρακισμό– του ανθρώπινου στοιχείου από τις κοινωνίες μας – όλες. Σημαίνει επίσης τη μετατροπή των ανθρώπινων κοινωνιών σε πειραματόζωα, πάνω στα οποία εξετάζεται η επιτυχία ριζικού μετασχηματισμού αντιλήψεων, αξιών και ελευθερίας θεμελιακών επιλογών.

3. Όταν τη θέση του «μηδέν άγαν» (του μέτρου) παίρνει η βία ως εργαλείο ωμής και καταναγκαστικής επιβολής σκέψης, έννοιες όπως η κοινωνική συνοχή, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία επιλογής, η συλλογικότητα τινάζονται στον αέρα. Ας σκεφτούμε, όμως, ότι κάτι που θεωρείται δικαίωμα για κάποιους μπορεί να έρχεται σε σύγκρουση με τα δικαιώματα άλλων και ότι ο ίδιος ο όρος «δικαίωμα» ορίζεται πολύ διαφορετικά στις επιμέρους κοινωνίες, στον χρόνο, ακόμα και στο εσωτερικό κάθε κοινωνίας. Σε ένα τέτοιο σκηνικό, το ζητούμενο είναι με ποιον τρόπο οι διεκδικήσεις που αναπτύσσονται δεν θα καταλήγουν να μετατρέπονται σε αυταρχικά σχήματα ενάντια σε άλλα δικαιώματα και αξίες, αναπαράγοντας συνθήκες καταπίεσης όπως αυτές που θέλησαν να ανατρέψουν.

4. Στις πρόσφατες δεκαετίες, σε αρκετές οικονομικά αναπτυγμένες χώρες πολλοί παράγοντες έχουν δημιουργήσει συνθήκες οικονομικού υποβιβασμού για ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας, ενώ σε άλλες βιομηχανικές κοινωνίες και σε πολλές ανερχόμενες χώρες οδήγησαν σε οικονομική βελτίωση – ιστορικά πρωτόγνωρη για τις τελευταίες. Ο οικονομικός υποβιβασμός αναμενόμενο είναι να παράγει και άλλες μορφές υποβιβασμού. Στο σημερινό τοπίο, όμως, διεκδικήσεις, αλλαγές και συγκρούσεις συνυπάρχουν με τις μεγάλες απειλές και αναστατώσεις που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή, το ενεργειακό, τη γήρανση του πληθυσμού, τα διεθνοπολιτικά, την κλιματική μετανάστευση, τις διεθνείς και εσωτερικές οικονομικές διακυμάνσεις κ.ά. Το συνολικό αυτό μείγμα εξελίξεων διαμορφώνει ένα περιβάλλον που απαιτεί δύσκολες αποφάσεις και προσαρμογές. Το να αποδεχτεί και να απορροφήσει μια κοινωνία τις «ετερότητες» κάτω από συνθήκες πολλαπλών και δύσκολων πιέσεων πιθανόν να συντελεστεί με ομαλό τρόπο, πιθανόν όμως και το να μην ισχύσει αυτό. Το αποτέλεσμα θα καθοριστεί από το ευρύτερο πλαίσιο αντιλήψεων, ανεκτικότητας, διορατικότητας, αμοιβαίου σεβασμού και συμβιβασμών.

5. Έτσι φτάνουμε στη μεγάλη αβεβαιότητα που αφορά τη δημοκρατία ή, ακόμα πιο γενικά, το πολίτευμα. Το σημερινό σκηνικό δείχνει ότι σε πολλές χώρες υπάρχει μια ισχυρή αιτιώδης σχέση, που, με αφετηρία τις κραυγαλέες ανισότητες ή τις διακρίσεις, αποσταθεροποιεί τη δημοκρατία. Μια κοινωνία που, αντί να επενδύει στη διατήρηση και ενίσχυση ενός κρίσιμου βαθμού συνοχής, χαρακτηρίζεται από τάσεις έντονης κοινωνικής πόλωσης δημιουργεί αμφίπλευρο κίνδυνο: τόσο για την κατοχύρωση δικαιωμάτων, όσο και για τη δημοκρατία. Το σε ποιον βαθμό μπορεί τότε να διαμορφωθεί μια ευσταθής και «δημιουργική» ισορροπία δεν απαντάται γενικά.