Ελληνική Επανάσταση του 1821: Οι Ηπειρώτες Ευεργέτες που πίστεψαν στη μόρφωση, διατήρησαν ζωντανή την αγάπη για την ελληνική παιδεία και βοήθησαν στην απελευθέρωση.
Η Ιστορία γράφεται με πολλούς τρόπους. Με τον ήχο των όπλων, την ένταση των επαναστάσεων, με τις νικηφόρες μάχες, με ηρωισμούς. Η ουσία της όμως, γράφεται αθόρυβα, από ανθρώπους που δεν στάθηκαν στην πρώτη γραμμή της μάχης, αλλά στην πρώτη γραμμή της προσφοράς, της γνώσης, της σιωπηλής αυτοθυσίας. Μια τέτοια καθαρόαιμη φυλή, ήταν εκείνη των ευεργετών. Άνθρωποι που γεννήθηκαν στις βουνοπλαγιές της Πίνδου, στις αγορές των Ιωαννίνων, στα καλντερίμια του Μετσόβου, της Κόνιτσας. Ηπειρώτες που μεγαλούργησαν στην Οδησσό, στη Βιέννη, στη Βουδαπέστη, στην Τεργέστη, στη Μόσχα. Ηπειρώτες που αποχωρίστηκαν τον τόπο τους, αλλά δεν τον ξέχασαν ποτέ. Τον κουβαλούσαν μέσα τους σαν χρέος ιερό.
Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι Βλάχοι Ηπειρώτες, Ελληνόψυχοι βλαχόφωνοι, από τον κορμό του ελληνισμού. Καλλιεργημένοι, δραστήριοι, με βαθιά αίσθηση του «εμείς». Άνθρωποι που γαλουχήθηκαν με την πίστη πως ο πλούτος, αν δεν επιστρέφεται στην κοινωνία, είναι άδειος. Πολλοί δεν απέκτησαν οικογένεια, παιδιά, απογόνους. Το παιδί τους ήταν το Ελληνικό Έθνος. Η πατρίδα. Οι Ηπειρώτες Ευεργέτες ήταν η ήσυχη φλόγα που κράτησε το Γένος ζωντανό.
Πριν ακόμη ξεσπάσει η Επανάσταση, ευεργέτες όπως οι Ζωσιμάδες, οι Ριζάρηδες, ο Καπλάνης, υποστήριξαν τη Φιλική Εταιρεία. Χρηματοδότησαν ελληνικά τυπογραφεία, άνοιξαν σχολεία. Καλλιέργησαν τη συλλογική συνείδηση. Ο επαναστάτης έπαιρνε το ξίφος, κι εκείνοι το δαδί της γνώσης. Πόλεις γεμάτες φως, όπως η Μοσχόπολη, η οποία κατά τον 18ο αιώνα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ελληνικού και βλάχικου πολιτισμού στα Βαλκάνια. Με πληθυσμό δραστήριο, μορφωμένο και εμπορικά εύρωστο, η Μοσχόπολη φιλοξένησε το πρώτο οργανωμένο τυπογραφείο των Βαλκανίων εκτός Κωνσταντινουπόλεως (1731), ενώ αποτέλεσε εστία ανάπτυξης της ελληνικής παιδείας, με την ίδρυση της περίφημης Νέας Ακαδημίας.
Το Αβερώφειο Γυμνάσιο στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο ελληνικό συγκρότημα, στο Σάτμπι./ ΑΠΕ
Η ακτινοβολία της επηρέασε πολλές ηπειρωτικές οικογένειες, όπως αυτή των Σίνα, που μετανάστευσαν στη Βιέννη αλλά διατήρησαν τη σύνδεση με το πνευματικό ιδεώδες της γενέτειράς τους. Η Μοσχόπολη υπήρξε, κατά κάποιον τρόπο, το προπύργιο της ελληνικής αστικής τάξης στα Βαλκάνια και γέννησε ευεργέτες που, μέσα από την εξορία και τη μετανάστευση, δεν σταμάτησαν να υπηρετούν το όραμα της εθνικής και πνευματικής αναγέννησης.
Ηπειρώτες Ευεργέτες: Οι αδελφοί Ζωσιμάδες, οι Ριζάρηδες, ο Καπλάνης, ο Γεώργιος Σίνας, ο Απόστολος Αρσάκης, ο Γεώργιος Αβέρωφ
Στη Βιέννη, η ελληνική παροικία υπήρξε λίκνο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι αδελφοί Ζωσιμάδες, με καταγωγή από τα Ιωάννινα και εμπορική δράση στη Ρωσία και την Αυστροουγγαρία, χρηματοδότησαν την έκδοση ελληνικών βιβλίων, ίδρυσαν βιβλιοθήκες και στήριξαν το εκπαιδευτικό έργο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ο Γεώργιος Σίνας, τραπεζίτης και διπλωμάτης με ρίζες από τη Μοσχόπολη, υπήρξε ευεργέτης του Αστεροσκοπείου Αθηνών, ενώ μεριμνούσε συστηματικά για την ελληνική κοινότητα της Βιέννης. Υπήρξε μέλος και χρηματοδότης του Φιλομουσικού Συλλόγου Βιέννης, ενίσχυσε φιλανθρωπικά ιδρύματα και διατήρησε αλληλογραφία με λόγιους και πολιτικούς της εποχής, υπηρετώντας τη σύνδεση του ελληνισμού με τα κέντρα του ευρωπαϊκού πνεύματος.
Στη Βουδαπέστη, ο Απόστολος Αρσάκης, δραστηριοποιήθηκε έντονα στην επιστημονική και πολιτική ζωή της Κεντρικής Ευρώπης. Ο Απόστολος Αρσάκης σπούδασε ιατρική στη Χαϊδελβέργη και διακρίθηκε ως επιστήμονας και πολιτικός στη Ρουμανία, φτάνοντας μέχρι τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών. Διατήρησε ζωντανή την αγάπη για την ελληνική παιδεία και ίδρυσε τα Αρσάκεια Σχολεία στην Ελλάδα μέσω της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ένα έργο που στήριξε ιδιαίτερα τη γυναικεία εκπαίδευση, γεγονός πρωτοποριακό για την εποχή. Το καλοκαίρι του 1871, γράφει ο Αρσάκης: «Γνωρίζω ἐκ πείρας ὃτι εἰς τάς χεῖρας τῆς Ἑταιρείας ὃλα προκόπτουν, ὃλα καρποφοροῦν καί εἰς αὐτήν καί μόνον πρέπει νά ἀποδώσει το Γένος ὃ,τι καλόν εἲτε τερπνόν προκύψει ἐκ τῶν ὀβολῶν τους ὀποίους ἠδυνήθην και ἐγώ να συνεισφέρω εἰς ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος»… «Ὑμεῖς μέν ὀνομάζετε τοῦτο τέκνον ἐμόν, ἐγώ δε κατά λόγον ὀρθώτερον ὀνομάζω καί θεωρῶ αὐτό ὑμέτερον τέκνον… καί θέλω νά δώσητε αὐτῷ …ζωήν…ἐν πάσῃ πληρεξουσιότητι καί ἀπολύτῳ ἐξουσίᾳ ἀπό μέρους μου».
Στα Ιωάννινα, που βρίσκονταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή, η Ζωσιμαία Σχολή γινόταν φάρος γραμμάτων. Το Αβερώφειο Γυμνάσιο, η Σχολή Τοσίτσα, εκκλησίες και βιβλιοθήκες στα χωριά της Ηπείρου, δεν ήταν απλώς κτήρια, ήταν εστίες του μέλλοντος του ελληνικού έθνους. Και στο Μέτσοβο, την καρδιά της βλάχικης παράδοσης, ο Αβέρωφ αναστήλωσε εκκλησίες, ίδρυσε σχολεία, αναβίωσε την κοινοτική ζωή. Ένας άνθρωπος χωρίς προσωπική οικογένεια, αλλά με βαθύ αίσθημα συλλογικής πατρότητας.
Στον πυρήνα της δράσης των Ηπειρωτών Ευεργετών βρίσκεται η αδιαπραγμάτευτη πίστη στη μόρφωση. Δεν επένδυσαν απλώς σε σχολεία και δασκάλους, επένδυσαν στα βιβλία, στα τυπογραφεία, στην πνευματική αυτάρκεια ενός λαού. Από τη Νέα Ακαδημία της Μοσχόπολης έως τη Ζωσιμαία Σχολή και τα Αρσάκεια, ο ελληνισμός του Διαφωτισμού και της Επανάστασης οικοδομήθηκε πάνω στις σελίδες των βιβλίων. Οι Ζωσιμάδες, οι Ριζάρηδες και πολλοί άλλοι διέθεσαν περιουσίες όχι μόνο για να στεγαστεί η γνώση, αλλά και για να διαδοθεί. Να εκτυπωθεί. Να κυκλοφορήσει. Να φτάσει στον πιο απομακρυσμένο νέο άνθρωπο εκείνης της εποχής.
Η Επανάσταση του 1821 δεν υπήρξε μονάχα ένοπλη. Η κύρια βάση της ήταν πνευματική. Δίχως την ύπαρξη βιβλίων, χωρίς τις διδασκαλίες, τα ελληνικά σχολεία της διασποράς, ίσως να μην είχε υπάρξει επανάσταση. Τα βιβλία διαμόρφωσαν συνειδήσεις, αφύπνισαν ταυτότητες και άναψαν τη σπίθα της ελευθερίας.
Οι Ηπειρώτες Ευεργέτες είδαν το κράτος όχι ως κάτι ξένο, αλλά ως οργανική συνέχεια του εαυτού τους. Και ό,τι είχαν, πλούτο, κύρος, γνώση, το πρόσφεραν. Χωρίς ανταλλάγματα. Ήξεραν ότι η προσφορά δεν είναι εργαλείο φήμης, αλλά ύψιστο μέτρο ανθρωπιάς. Η προσφορά τους ήταν πράξη φιλοσοφικής ωριμότητας, στωικής αυτάρκειας και χριστιανικής ταπείνωσης. Θυσίασαν την ιδιωτική τους ζωή για να χτίσουν μια δημόσια ζωή με συνοχή, ήθος και μέλλον.
Ο Ριζάρης είχε πει: «Δεν έχω παιδιά. Να είναι παιδί μου η Πατρίδα».
Ο Αβέρωφ είχε πει: «Η πατρίς με ανέδειξεν, η πατρίς θα λάβη ό,τι της ανήκει».
Ο Ζάππας σημείωνε: «Το χρέος προς το Έθνος δεν τελειώνει με τον αγώνα, αρχίζει με την οικοδόμηση».
Σήμερα, στεκόμαστε μπροστά σε αυτά τα κτήρια, περνάμε δίπλα τους βιαστικά, άλλοι γνωρίζουν, άλλοι όχι. Κι όμως, αγαπητοί. Οφείλουμε να ξέρουμε. Οφείλουμε να μάθουμε. Να νιώσουμε εκείνη τη βαθιά, αθόρυβη συγκίνηση που γεννιέται όταν αναγνωρίζουμε ότι είμαστε κληρονόμοι ανιδιοτέλειας. Ότι το σχολείο μας, το μουσείο μας, το πανεπιστήμιό μας, κάποτε το ονειρεύτηκε και το πλήρωσε κάποιος που δεν μας ήξερε, αλλά πίστεψε βαθιά σε εμάς.
Οι Ηπειρώτες Ευεργέτες δεν έγραψαν απλώς ιστορία. Έραψαν την ψυχή του έθνους με νήματα αθόρυβης προσφοράς, δημιουργώντας μια Ελλάδα που δεν γεννήθηκε μόνο με το σπαθί, αλλά και με το πνεύμα. Ο αλτρουισμός τους δεν ήταν συναισθηματική διάθεση, αλλά ηθική αρχή. Πίστευαν ότι ο άνθρωπος δεν είναι πλήρης όσο κρατά για τον εαυτό του, αλλά όταν δίνει. Αυτή η στάση είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Μπροστά στην κρίση αξιών, στην έλλειψη κοινωνικής συνοχής, στην ανάγκη για παιδεία και πολιτισμό, οι Ηπειρώτες Ευεργέτες μάς δείχνουν τον δρόμο, όχι με λόγια, αλλά με πράξεις σιωπηλής και γενναίας προσφοράς. Η αληθινή πατρίδα χτίζεται από εκείνους που δεν τη ζητούν για δικό τους όφελος, αλλά της χαρίζουν τη ζωή τους.
Κι όμως, σήμερα, σε μια εποχή πληροφορίας και όχι γνώσης, η σημασία των βιβλίων έχει παραγκωνιστεί. Ο αριθμός των ανθρώπων που διαβάζουν συστηματικά έχει μειωθεί δραματικά. Η βαθιά καλλιέργεια αντικαθίσταται από επιφανειακή πληροφόρηση. Κι όμως, ήταν τα βιβλία που ελευθέρωσαν ένα έθνος. Ήταν η μόρφωση που όπλισε συνειδήσεις. Η κρίση της ανάγνωσης σήμερα δεν είναι απλώς πολιτισμική. Είναι κρίση ταυτότητας.
Αν επιθυμούμε ένα μέλλον με ήθος, συνοχή και ελευθερία, οφείλουμε να στρέψουμε ξανά το βλέμμα εκεί που κοίταξαν οι Ευεργέτες: στη μόρφωση, στο βιβλίο, στην εσωτερική επανάσταση που προηγείται κάθε εξωτερικής. Τα έθνη δεν σώζονται μόνο με θυσίες, αλλά με εκείνους που δίνουν χωρίς να περιμένουν, που προσφέρουν χωρίς να φαίνονται και που αγαπούν τόσο τη συλλογική μοίρα, ώστε να σβήνουν τη δική τους σκιά για να λάμψει το φως όλων.
21°
