Το 2025 χρονιά ορόσημο για τα δημόσια πανεπιστήμια

Το 2025 είναι χρονιά ορόσημο για τα ελληνικά πανεπιστήμια και τη χώρα. Η ίδρυση και λειτουργία πλήρως αναγνωρισμένων μη κρατικών ιδρυμάτων με έδρα κυρίως τα μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) σηματοδοτεί το άνοιγμα των δημόσιων πανεπιστημίων στον εγχώριο ανταγωνισμό. Η συγκέντρωση του μισού πληθυσμού της χώρας στα δύο αστικά κέντρα και η εξακτίνωση του χάρτη των δημόσιων πανεπιστημίων σε περισσότερες από 70 πόλεις θα είναι, εφεξής, η μεγάλη πρόκληση για τα δημόσια πανεπιστήμια, ιδίως εκείνων της περιφέρειας. Το κόστος διαμονής και διαβίωσης των φοιτητών εκτός οικογενειακής κατοικίας, όπου εκτιμάται ότι εισάγονται περίπου οι μισοί φοιτητές κάθε χρόνο, «ισοφαρίζει» το κόστος διδάκτρων πολλών προγραμμάτων των μη κρατικών ιδρυμάτων, ενώ η ευκολότερη πρόσβαση απαλύνει την ανάγκη και το κόστος των φροντιστηρίων. Στο κύρος των παλαιότερων δημόσιων πανεπιστημίων, τα μη κρατικά θα μπορούν αμέσως να αντιτάξουν τη δυνατότητα επιλογής προγράμματος σπουδών έναντι του συστήματος-ρουλέτα εισαγωγής στα δημόσια, ενώ ο συνεχής γονεϊκός έλεγχος όσων σπουδάζουν από το σπίτι τους μπορεί να αυξάνει την πιθανότητα έγκαιρης ολοκλήρωσης των σπουδών, σε ένα ασφαλέστερο, σταθερότερο, πιο σύγχρονο και φοιτητοκεντρικό περιβάλλον εκπαίδευσης, σε αντικείμενα με αντίκρισμα στην αγορά εργασίας, που ευκολότερα μπορούν να διαμορφώσουν τα μη κρατικά ιδρύματα, καθώς η ανάπτυξή τους εξαρτάται από τις ανάγκες των φοιτητών τους.

Το κρίσιμο 2025 για τα ελληνικά πανεπιστήμια

Τα μη κρατικά πανεπιστήμια θα έχουν μεγάλη αυτονομία και ευελιξία αλλαγής και προσαρμογής των προγραμμάτων σπουδών στις ανάγκες της εγχώριας ή διεθνούς αγοράς εργασίας και των φοιτητών, ευχέρεια διαχείρισης των πόρων, των προσλήψεων και των αμοιβών προσωπικού και επιλογής της διοίκησης τους. Αντίθετα, εξαιτίας πρωτίστως της συνταγματικά προβλεπόμενης νομικής τους μορφής (ΝΠΔΔ), τα δημόσια πανεπιστήμια μειονεκτούν πολύ στη διαχείριση των πόρων τους (π.χ. κάθε μεταβολή του προϋπολογισμού τους χρειάζεται έγκριση του υπουργείου), καθυστερούν πολύ στις προσλήψεις προσωπικού (απαιτείται έγκριση τριών διαφορετικών υπουργείων για το ακαδημαϊκό και διαδικασίες ΑΣΕΠ για το διοικητικό προσωπικό), και οι αμοιβές τους είναι οριζόντιες. Οργανωμένα κάθετα σε Τμήματα, τα δημόσια πανεπιστήμια υστερούν σε οργανωτική ευελιξία στην ίδρυση, κατάργηση και ανανέωση των προγραμμάτων τους, ενώ η στρατηγική ικανότητα των διοικήσεων τους περιορίζεται από τις εξαρτήσεις που δημιουργεί η εκλογή τους και την αδυναμία τους να αναδιαρθρώσουν και να κατευθύνουν τα Τμήματα και τις Σχολές τους σε νέες κατευθύνσεις και στρατηγικές επιλογές εκπαίδευσης και έρευνας. Η προσέλκυση φοιτητών και η συγκράτηση του καλύτερου προσωπικού θα αποδειχθεί σύντομα μια μεγάλη πρόκληση για τα δημόσια πανεπιστήμια.

Από την άλλη, η προσέλκυση ξένων φοιτητών αποτελεί μονόδρομο για την επιβίωση και την περαιτέρω ανάπτυξη πολλών δημόσιων ιδρυμάτων, ιδίως της περιφέρειας και των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Από το 2026 εισέρχεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση η καθίζηση των γεννήσεων (κατά 38% μεταξύ 2010-2023) Η δημογραφική μείωση και το μερίδιο φοιτητών των μη κρατικών πανεπιστημίων (εκτιμάται μεταξύ 15%-25%) οδηγούν σταδιακά σε μεγάλη μείωση εισακτέων στα δημόσια πανεπιστήμια (περίπου 30.000- 35.000 εισακτέους μέχρι το 2035 από 80.000 το 2020 πριν από τη θεσμοθέτηση της Ελάχιστης Βάσης Εισαγωγής), με σημαντικές διαφορές μεταξύ κλάδων σπουδών λόγω των μεταβολών στις προτιμήσεις των νέων και της στροφής από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές στις επαγγελματικά πιο αποδοτικές σπουδές τεχνολογίας και οικονομίας, που είναι σε εξέλιξη την τελευταία δεκαετία ήδη από το Λύκειο.

Η διαδικασία διεθνοποίησης των δημόσιων πανεπιστημίων, που έχει ήδη ξεκινήσει, σηματοδοτεί το άνοιγμα των δημόσιων πανεπιστημίων και στο διεθνή ανταγωνισμό, στην παγκόσμια αγορά τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Μια αγορά που, σύμφωνα με τα στοιχεία της UNESCO, από 2 εκ φοιτητές που το 2000 σπούδαζαν σε χώρα άλλη από τη δική τους, αυξήθηκε σε 6,4 εκ το 2021 και αναμένεται να ξεπεράσει τα 8-9 εκ μέχρι το 2030, ενώ 5 στους 7 από αυτούς σπουδάζουν σε αναπτυγμένες χώρες. Η Ελλάδα, παρά τα προβλήματα λόγω της κρίσης της περασμένης δεκαετίας, είναι 33^η πιο αναπτυγμένη χώρα (σύμφωνα με το Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ). Με κατάλληλη στρατηγική και σχέδιο, μπορεί να διεκδικήσει το μερίδιο της και να αναδειχθεί σε εκπαιδευτικό κόμβο της Νοτιανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, ιδίως καθώς οι συνθήκες σε χώρες υποδοχής μεγάλου αριθμού φοιτητών γίνονται λιγότερο ευνοϊκές (π.χ. Βρετανία, ΗΠΑ, Καναδάς, Ολλανδία κ.α.). Η διεθνής ανταγωνιστικότητα και η οικοδόμηση της ελκυστικότητας των ελληνικών δημοσίων πανεπιστημίων μεταξύ φοιτητών από άλλες χώρες αποτελεί τη δεύτερη μεγάλη πρόκληση τα προσεχή χρόνια. Τα κοινά μεταπτυχιακά προγράμματα με φημισμένα πανεπιστήμια άλλων χωρών που ήδη προωθούνται, αναμφίβολα, θα συμβάλλουν θετικά στην ενίσχυση του διεθνούς κύρους των ελληνικών πανεπιστημίων. Χρειάζεται, όμως, ολοκληρωμένο σχέδιο και στρατηγική για την ενίσχυση της διεθνούς ελκυστικότητάς τους. 

Η βελτίωση της σύνδεσης των προγραμμάτων σπουδών στα δημόσια πανεπιστήμια με τις διαρκώς μεταβαλλόμενες ανάγκες της αγοράς εργασίας, της απασχόλησης και των επιχειρήσεων και η αύξηση όσων ολοκληρώνουν έγκαιρα τις σπουδές τους αποτελεί την τρίτη μεγάλη πρόκληση. Παρά τη σημαντική μείωση των ανέργων πτυχιούχων τα τελευταία χρόνια, το ποσοστό τους παραμένει το υψηλότερο στην Ευρώπη. Ακόμη υψηλότερο είναι το ποσοστό εκείνων που κάνουν δουλειές που δεν σχετίζονται με το επίπεδο και το αντικείμενο των σπουδών τους. Ταυτόχρονα, ο αριθμός κενών θέσεων για εξειδικευμένο προσωπικό στις επιχειρήσεις συνεχώς αυξάνεται, καθώς συνεχίζεται η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Την ίδια στιγμή, τα ποσοστά εγκατάλειψης ή/και καθυστέρησης ολοκλήρωσης των σπουδών έφτασαν σε πρωτοφανή υψηλά επίπεδα (περίπου 4 στους 10 δεν αποφοιτούν) τα τελευταία χρόνια, οξύνοντας τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές ανισότητες. Τα δημόσια πανεπιστήμια όμως παραμένουν προσανατολισμένα κυρίως στην προετοιμασία των αποφοίτων τους για την απασχόληση στο δημόσιο τομέα και στην εκπαίδευση που, όμως, συρρικνώνεται λόγω της μείωσης των γεννήσεων.

Η αναδιάρθρωση και η εισαγωγή νέων καινοτόμων προγραμμάτων σπουδών, κυρίως διεπιστημονικού χαρακτήρα και εφαρμοσμένου προσανατολισμού, και προγραμμάτων δια βίου μάθησης θα ενισχύσουν τη συμβολή της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και του ανθρώπινου δυναμικού στην ανάπτυξη της οικονομίας της γνώσης. Μια αναδιάρθρωση που μπορεί να συνδεθεί με μια ευρύτερη στρατηγική για τη στήριξη συγκεκριμένων κλάδων και επιχειρήσεων με εξαγωγικό προσανατολισμό και στρατηγική σημασία για την χώρα, συμβάλλοντας στην απαραίτητη αλλαγή του παραγωγικού προτύπου, με περισσότερη απασχόληση και καλύτερους μισθούς. Πέρα από τη μείωση της ανεργίας και της ετεροαπασχόλησης πτυχιούχων, η ίδρυση νέων σύγχρονων καινοτόμων προγραμμάτων θα συμβάλλει και στην αύξηση των ποσοστών ολοκλήρωσης των σπουδών.

Κοντολογίς, η εποχή που τα ελληνικά δημόσια πανεπιστήμια απολάμβαναν την προστασία του κράτους και οι αποφάσεις για αυτά ήταν αποκλειστικά εσωτερική υπόθεση με τοπικό αντίκτυπο παρήλθε. Το ελληνικό κράτος και τα δημόσια πανεπιστήμια, ανοικτά πλέον στον εγχώριο και διεθνή ανταγωνισμό, βρίσκονται αντιμέτωπα με τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής μας, την παγκοσμιοποίηση και τις κρίσεις της, το δημογραφικό, την κλιματική κρίση, τον τεχνολογικό και ψηφιακό μετασχηματισμό, την τεχνητή νοημοσύνη. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλήσεων αυτών εξαρτάται αποκλειστικά από τις στρατηγικές επιλογές για την ανώτατη εκπαίδευση, με προσανατολισμό προς τις ανάγκες του μέλλοντος. Με αυτές τις στρατηγικές επιλογές θα αναμετρώνται τα προσεχή χρόνια το πολιτικό μας σύστημα, οι κυβερνήσεις, τα πολιτικά κόμματα και οι διοικήσεις των δημόσιων πανεπιστημίων.