Η απειλητική φθορά του δημογραφικού για τις ανθρωπιστικές σπουδές

Από το 2026 και έπειτα τα πανεπιστήμια θα βρεθούν αντιμέτωπα με τις έντονες επιπτώσεις του δημογραφικού προβλήματος και της μεγάλης μείωσης (38%) των γεννήσεων που σημειώθηκε στη χώρα από το 2010 και μετά (από 119.000 γεννήσεις το 2009 σε 73.000 το 2023). Οι σχολές ανθρωπιστικών σπουδών και τα περιφερειακά ιδρύματα αναμένεται να υποστούν τις μεγαλύτερες επιπτώσεις, οι οποίες θα προστεθούν στην μεγάλη μείωση του αριθμού των υποψηφίων (45%) που επιλέγουν την θεωρητική κατεύθυνση στις πανελλαδικές εξετάσεις (από 34.819 το 2012 σε 18.982 το 2023). Το πρόβλημα που προϋπήρχε αναδείχθηκε μετά τη θεσμοθέτηση της ΕΒΕ (2021), καθώς περίπου 20% των υποψηφίων δεν σημειώνει επιδόσεις πάνω από την Ελάχιστη Βάση Εισαγωγής (ΕΒΕ) για να εισαχθεί στα ΑΕΙ, με αποτέλεσμα να μείνουν κενές θέσεις ακόμα και σε σχολές ανθρωπιστικών σπουδών σε ιδρύματα του κέντρου. Επιδεινώθηκε περαιτέρω με τον πολλαπλασιασμό των επιλογών των υποψηφίων με την ενσωμάτωση των ΤΕΙ στα πανεπιστήμια. Ας αναλογιστούμε, επομένως, τι θα συμβεί τα προσεχή 10-15 χρόνια, όταν οι υποψήφιοι μειωθούν περισσότερο από 30-40% ακόμη, λόγω του δημογραφικού. Όταν μάλιστα θα έχουν προστεθεί στις επιλογές των υποψηφίων και τα μη κρατικά πανεπιστήμια στα μεγάλα αστικά κέντρα.

Πώς το δημογραφικό πρόβλμα θα επηρεάσει τις ανθρωπιστικές σπουδές

Η μείωση του συντελεστή της ΕΒΕ που επιλέχθηκε από τα πανεπιστήμια, ως πρώτη αντίδραση, είναι προφανώς ατελέσφορη. Ούτε μπορούμε να βασιστούμε στις πολιτικές για την αντιμετώπιση του δημογραφικού, του μεγαλύτερου προβλήματος των αναπτυγμένων χωρών του πλανήτη. Καμία αναπτυγμένη χώρα δεν έχει κατορθώσει να αυξήσει θεαματικά τις γεννήσεις. Είναι βέβαιο ότι τα πανεπιστήμια μας πρέπει να τρέξουν. Η προσεχής πενταετία μέχρι το 2030 είναι καθοριστική. Η ανάκτηση της ελκυστικότητας των ανθρωπιστικών σπουδών μεταξύ των Ελλήνων μαθητών και το άνοιγμα των πανεπιστημίων στον υπόλοιπο κόσμο είναι μονόδρομος.

Αφενός, η ανανέωση των προσφερόμενων προπτυχιακών προγραμμάτων και των μεθόδων διδασκαλίας στην κατεύθυνση της ενεργούς μάθησης, και η διεύρυνση των επιλογών των φοιτητών, μετά την εισαγωγή τους στις σχολές, θα βοηθήσουν πολύ στη βελτίωση των επαγγελματικών προοπτικών των αποφοίτων. Η προσφορά νέων διεπιστημονικών προγραμμάτων που οδηγούν σε διακριτά πτυχία σε σύγχρονα αντικείμενα, όπως οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες, και οι συνδυασμοί των ανθρωπιστικών με τις κοινωνικές και άλλες επιστήμες θα είναι επιστημονικά γόνιμοι και επαγγελματικά επωφελείς. Προγράμματα όπως οι Κλασσικές Σπουδές, που συνδυάζουν μαθήματα αρχαίας ιστορίας, φιλολογίας, φιλοσοφίας και αρχαιολογίας δεν μπορούν να προσφέρονται μόνο στην αγγλική γλώσσα στους αλλοδαπούς φοιτητές. Τα σημερινά στεγανά πρέπει να δώσουν τη θέση τους στις συνεργασίες μεταξύ τμημάτων, σχολών και ιδρυμάτων. Η στόχευση στην εκπαίδευση και ενηλίκων φοιτητών και ανθρώπων τρίτης ηλικίας είναι επίσης μια επιπλέον δυνατότητα ανάπτυξης.

Αφετέρου, οι συνεργασίες με τα τμήματα ελληνικών και ανθρωπιστικών σπουδών των πανεπιστημίων της Δύσης και της Ανατολής, τα κοινά ξενόγλωσσα προγράμματα και οι ανταλλαγές φοιτητών είναι επίσης μονόδρομος. Ποια σχολή φιλοσοφίας ή αρχαιολογίας στον πλανήτη δεν θα ήθελε να στείλει τους φοιτητές της για μια περίοδο σπουδών σε ένα αντίστοιχο ελληνικό πανεπιστήμιο; Ούτε οι μεσαιωνικές σπουδές και το Βυζάντιο είναι αποκλειστικά ελληνική κληρονομιά. Η περαιτέρω ενίσχυσή τους μπορεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον και από άλλες χώρες. Τα ξενόγλωσσα μαθήματα και προγράμματα μπορούν να αποτελέσουν γέφυρες διεθνών συνεργασιών σε προπτυχιακό επίπεδο που, στη συνέχεια, θα προσελκύσουν διεθνείς φοιτητές στα προγράμματα μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών. Η ίδρυση και λειτουργία παραρτημάτων στις γειτονικές χώρες των Βαλκανίων είναι μια ακόμη εφικτή διέξοδος, που πέρα από το κύρος των ελληνικών πανεπιστημίων θα αποφέρει σημαντικά γεωπολιτικά οφέλη και στη χώρα. Τα ευρωπαϊκά προγράμματα «Έρασμος» και «Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια», η νεοσύστατη εταιρεία των πανεπιστημίων Study in Greece, οργανισμοί με μεγάλη εμπειρία στις διεθνείς συνεργασίες, όπως το College Year in Athens, οι διεθνείς εκπαιδευτικές εκθέσεις (NAFSA, EAIE, κλπ.), όπως και οι πολλές ξένες αρχαιολογικές σχολές που λειτουργούν ήδη στη χώρα μας μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δικτύωση με τα πανεπιστήμια της Ευρώπης, της Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής.

Η επιτυχία της προσπάθειας για την επιβίωση των περιφερειακών ιδρυμάτων και των τμημάτων ανθρωπιστικών σπουδών δεν είναι δεδομένη, ούτε εύκολη. Από όλα όμως τα αντικείμενα, λόγω της ιστορίας της χώρας, οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν μεγάλες πιθανότητες να πετύχουν, συμβάλλοντας και στην ανάδειξη της χώρας σε διεθνή κόμβο εκπαίδευσης. Ιδίως τώρα που σε πολλές άλλες δυτικές χώρες οι ανθρωπιστικές σπουδές φαίνεται επίσης να υποχωρούν.

Το θεσμικό πλαίσιο των πανεπιστημίων, τα χρηματοδοτικά εργαλεία και τα κίνητρα που διαμορφώθηκαν τα τελευταία χρόνια, μπορούν να βελτιωθούν περαιτέρω, να ενισχυθούν, να διευκολύνουν και να υποστηρίξουν. Τα βήματα που έχουν γίνει πρέπει να γίνουν άλματα μεγαλύτερα από την απειλητική φθορά του δημογραφικού που έρχεται. Χρόνος υπάρχει αλλά δεν είναι για χάσιμο.