100 χρόνια Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ 1920-2020

Διαβάζοντας το λεύκωμα «Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ 1920-2020» είναι σαν να διαβάζεις σύγχρονη ελληνική ιστορία – γνωστές και λιγότερο γνωστές πτυχές της. Η Athens Voice δημοσιεύει κάποια από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του.

…Η επίσημη ημερομηνία ίδρυσης του Institut Pasteur d'Athènes είναι η 3η Μαΐου 1919, ημερομηνία δημοσίευσης του Βασιλικού ∆ιατάγματος που υπέγραψε ο βασιλιάς Αλέξανδρος Α’. Ο πλήρης τίτλος ήταν «Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ ιδρυθέν υπό του Βασιλείου Ζαχάρωφ». Σύμφωνα με το διάταγμα, οι κύριοι στόχοι του Ινστιτούτου ήταν οι εξής τρεις:

1. Η παρασκευή ορών και εμβολίων για τη λύσσα σύμφωνα με τη μέθοδο του Παστέρ
2. Η μελέτη και η έρευνα για όλες τις μολυσματικές ασθένειες και η καταπολέμησή τους
3. Η προώθηση της γεωργίας και της βιομηχανίας με την έρευνα για τα προϊόντα ζύμωσης και γενικά κάθε επιστημονική έρευνα που βασίζεται στις μεθόδους και τις αρχές του Παστέρ και των διαδόχων του.

(…) Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, το Ινστιτούτο είχε να αντιμετωπίσει το τεράστιο πρόβλημα των Ελλήνων προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τις μολυσματικές ασθένειες που προέκυψαν από αυτή την ξαφνική αύξηση του ελληνικού πληθυσμού και από τις κακές συνθήκες εγκατάστασής τους. Οι βιολογικές αναλύσεις, η παραγωγή ορών και εμβολίων με έμφαση στο εμβόλιο BCG για την εξάλειψη της φυματίωσης, η έρευνα σε εθνικό επίπεδο των λοιμωδών νοσημάτων με αποστολές σε όλη τη χώρα ήταν τα κύρια καθήκοντα αυτών των πρώτων χρόνων λειτουργίας.
¤→ Η επιστήμη στην υπηρεσία της κοινωνίας στο νέο ελληνικό κράτος: το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ - Δρ. Ευθύμιος Νικολαΐδης, ∆ιευθυντής Έρευνας, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

(…) Τα ιδρύματα δημόσιας υγείας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα ήταν περισσότερο φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Νοσοκομεία, σανατόρια, λεπροκομεία κ.λπ. εντάχθηκαν στη δικαιοδοσία του κράτους την ίδια εποχή που ο Βενιζέλος επιχείρησε την αναδιοργάνωση της δημόσιας υγείας. Στην ουσία, μέχρι τότε, η κρατική μέριμνα για τα υγειονομικά προβλήματα αφορούσε κυρίως στην αντιμετώπισή τους και όχι στην πρόληψή τους. Οι πρώτες εφαρμογές προληπτικών μέτρων, όπως οι εμβολιασμοί, έγιναν στον στρατό, με χαρακτηριστική περίπτωση τον μαζικό αντιχολερικό εμβολιασμό του στρατεύματος στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο και είχαν σαν αποτέλεσμα την ένταξη της πρόληψης στην κρατική υγειονομική πολιτική. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, καθώς και αυτοί που ακολούθησαν –Α’ ΠΠ, Ουκρανική Εκστρατεία, Μικρασιατική Εκστρατεία– πρόσθεσαν ένα σημαντικό υγειονομικό πρόβλημα, των προσφύγων.

(…) Για να κατανοήσουμε το μέγεθος του υγειονομικού προβλήματος στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα, αρκεί να παραθέσουμε μερικά στατιστικά στοιχεία. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι ο μέσος όρος ζωής των Ελλήνων ήταν μικρότερος κατά δέκα έτη από των υπόλοιπων Ευρωπαίων, η βρεφική θνησιμότητα άγγιζε το 50% σε κάποιες χρονικές περιόδους, η φυματίωση έπληττε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ενώ ένας στους τέσσερις νοσηλευόμενους έπασχε από ελονοσία. Μάλιστα η Ελλάδα ήταν πρώτη στην Ευρώπη όσον αφορά στη σχετική ασθένεια, και είναι χαρακτηριστικό ότι το 1923 εισάγει το 25% της παγκόσμιας παραγωγής κινίνης. Επιπλέον η ελονοσία είναι η αιτία για το 70% της θνησιμότητας στους προσφυγικούς καταυλισμούς.

Με την εγκατάσταση των χιλιάδων προσφύγων από τους διάφορους πολέμους, εμφανίζονται οι λεγόμενες «φυματιουπόλεις», οι παραγκουπόλεις δηλαδή των προσφύγων στα προάστια των αστικών κέντρων, με τις ελάχιστες υγειονομικές υποδομές. Επιδημίες, όπως αυτή του ∆άγκειου πυρετού (1927-28), με κρούσματα που ανέρχονταν στα 1.320.000 εκ των οποίων τα 3.000 θανατηφόρα, επηρεάζουν τεράστια τμήματα του πληθυσμού, και κατά συνέπεια την οικονομία.
¤→ Η «παστερίωση» της Ελλάδας: δημόσια υγεία, βιοϊατρική έρευνα και κοινωνική πολιτική στις αρχές του 20ού αιώνα - Ανδρέας Βούρτσης Ιστορικός Ερευνητής

(Ο Βενιζέλος) Παραπέμποντας στο εμβληματικό παράδειγμα του Λουί Παστέρ, παρότρυνε τους νέους να γίνουν τεχνίτες και επιστήμονες οι οποίοι θα βοηθούσαν τη χώρα και την ανθρωπότητα «[…] να δαμάση αποτελεσματικώτερον τας δυνάμεις της φύσεως, να βάλη εις αυτάς χαλινόν και να τας θέση εις την υπηρεσίαν της ανθρωπότητος», τεχνίτες και επιστήμονες «[…] οι οποίοι θα καταστήσουν γλυκυτέραν την ζωήν του ανθρώπου [και] θα μας δώσουν τα μέσα να ζήσωμεν με μεγαλυτέραν ευημερίαν».

Όχι πια έμφαση σε πολεμικές περιπέτειες – το σήμα κατατεθέν της υποτιθέμενης «προοδευτικής» περιόδου 1910-1920: «Αντί να ονειρεύεσθε πολεμικάς δόξας ματαίας, εφ’ όσον δεν απειλείται η ανεξαρτησία της χώρας, κυττάξετε να γίνη κανείς εξ υμών μεγάλος επιστήμων […] Κανείς από τους μεγάλους στρατηλάτας, που ηξεύρομεν, κανείς δεν έχει δόξαν τόσην όση ανήκει εις ένα Παστέρ.

Εάν η γενεά, που έρχεται ύστερα από ημάς, κατορθώση να δημιουργήση πέντε ή εξ μεγάλους επιστήμονας, οι οποίοι να συντελέσουν εις το ν’ αναπτύξουν και πολλαπλασιάσουν την ευημερίαν της ανθρωπότητος, εάν κατορθώση να δημιουργήση μερικούς μεγάλους αντιπροσώπους των γραμμάτων και των τεχνών, ημπορούν να είναι βέβαιοι όλοι οι ζώντες εις την γενεάν αυτήν ότι θα κατακτήσουν την μεγαλειτέραν δόξαν και διά τους εαυτούς των και διά την Ελλάδα».
¤→ Ελευθέριος Βενιζέλος και Λουί Παστέρ: ο επιστήμονας ως μετωνυμία εκσυγχρονισμού - ∆ρ. Βασίλης Μπογιατζής Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

(…) Η επωνυμία «Παστέρ» υπήρξε μεγάλο πλεονέκτημα, τόσο ως προς την αίγλη που πρόσδιδε το όνομα όσο και για τον οργανικό δεσμό και τη συνεργασία με το Ινστιτούτο Παστέρ Παρισίων (ΙΠΠ) και τα υπόλοιπα Ινστιτούτα Παστέρ σε ολόκληρη την υφήλιο, που σταδιακά προστέθηκαν στο δίκτυο. Ήδη, την εποχή της ίδρυσης του Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, στον ελληνικό χώρο κυκλοφορούσαν προϊόντα με το όνομα «Παστερίνη», ή υπήρχαν αναφορές για προϊόντα εισαγωγής, που έχουν παρασκευαστεί στο ΙΠΠ (ορός αντιδιφθερικός). Το όνομα του Παστέρ άλλωστε, ήταν συνώνυμο των εμβολίων και είχε συνδεθεί άρρηκτα με τη θεραπεία της λύσσας. Ωστόσο και το ΙΠΠ είναι «παιδί» της ιστορικής εφαρμογής του αντιλυσσικού εμβολίου, αφού τα χρήματα για τη δημιουργία του, προήλθαν κυρίως από δωρεές προς τον Παστέρ, από όλον τον κόσμο, ως αναγνώριση της προσφοράς του στην ανθρωπότητα για τη θεραπεία της λύσσας.
¤→ Εμβόλια και οροί από το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ: μια ανεκτίμητη συνεισφορά στη δημόσια υγεία - Δρ. Χριστίνα Β. Οικονομοπούλου, Προϊσταμένη Τμήματος ∆ιοίκησης ΕΙΠ

(…) Η χρονολογία 2000 είναι περισσότερο συμβολικά ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ, όπως και στην ανθρώπινη ιστορία άλλωστε… Οι ραγδαίες εξελίξεις στις βιοϊατρικές επιστήμες, με αποκορύφωμα την ολοκλήρωση του Human Genome Project το 2003, του μεγαλύτερου βιολογικού ερευνητικού προγράμματος που έχει υπάρξει, έθεσαν νέα δεδομένα για όλη την επιστημονική και ιατρική κοινότητα. Από την άλλη, και οι πολιτικοοικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα (όπως για παράδειγμα η νομισματική μετάβαση στο Ευρώ το 2002 και η Οικονομική Κρίση του 2009), ήταν επίσης καταλυτικές για τη λειτουργία του Ινστιτούτου.

Μια σειρά από αλλαγές στο θεσμικό επίπεδο (νέες συμβάσεις με το ΙΠΠ το 2008 και το 2017) αποτυπώνουν την ανάγκη των συνεχών μετασχηματισμών και προσαρμογών στις εξελίξεις. Από την άλλη μεριά, σημαντικοί εξωτερικοί παράγοντες (βιοτρομοκρατικές απειλές, επανεμφάνιση επιδημιών) ξαναφέρνουν στο προσκήνιο το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, ως πυλώνα της δημόσιας υγείας στην Ελλάδα, με αποκορύφωμα τη συμβολή του Ινστιτούτου στην αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19, από τις πρώτες μέρες εμφάνισής της στην Ελλάδα.
¤→ Το παρόν και το μέλλον - Κεφάλαιο 6, 2000-2020

• Έλληνικό Ινστιτούτο Παστέρ 1920-2020: Ένας αιώνας προσφοράς στη Δημόσια Υγεία και τη Βιοϊατρική Έρευνα
• Επιστημονική Επιμέλεια: Δρ. Ευθύμιος Νικολαΐδης
• Συγγραφή: Ανδρέας Βούρτσης, Ελένη-Έρση Μπάκου
• Εκδότες: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών & Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ